Avdrevje

 

På stader som er utsett til for vind, kan snøen drive av, slik vi ser det har skjedd her. I det rike norske folkemålet har vi sjølvsagt ord også for dette. Avdrevje, som er nemnt i overskrifta, registrerte Ivar Aasen i si tid frå Østerdalen. Det er eit utprega austleg ord i norske målføre, ser det ut til. I nyare materiale er det registrert frå Ålen, Selbu og Tydal. Når det finst hos forfattaren Halvor Floden frå Trysil, heng vel det saman med forekomsten i Østerdalen. ”Det kunne vera bra med fjellmose på slike ”avdrevjur”” skriv han i boka ”Ein fjellgard”.

Hos Johan Falkberget finn vi det som ei avdrive. Ordet er sjølsagt laga til sambandet ”drive av”, og viser ein typisk tradisjonell måte å skru saman ord på.

Med avdrift tenker vi vel helst på skip o.l. som driv av. Men dette ordet kan også bety det same som avdrevje, altså stad der snøen har blåse av. Ivar Aasen fører opp også dette i si ordbok, utan å heimfeste det til nokon bestemt stad. Denne tydinga av avdrift er elles notert frå spreidde plassar: Slidre, Øystese, Norddal, Sparbu, og på Nordmøre i ei svært dialekttilpassa form tådræft.

Hos Oppdals-forfattaren Ola Setrom finn vi samansetninga avdrift(s)rande. ”Lenger ned mot fjellbruna var det no flekkbert, og endatil lenger oppe tok avdreft-randane til å bli berre”. Vi kan vel rekne dette som eit målføreord frå Oppdal. Ein rande er ein rygg i fjellside, over skoggrensa, og på slike har snøen naturleg nok lett for å blåse bort. Den tida ein dreiv i måssåfjellet var det om å gjera å finne ein slik avdriftsrande som tuft for mosesåtene, der vatnet rann frå og snøen fauk av. Ola Setrom bruker også samansetninga berr-rande.

Om snøen driv eller fyk av kjem vel ut på eitt. Dermed er det ikkje uventa at ein stad der snøen har foke av, kan kallast ei avføykje. Ordet hører heime i Setesdal, Telemark og Uvdal.

Reklame

Stoppeveg

På bildet ser vi ein stig som er trødd opp av folk som har vassa gjennom snøen der det ikkje er brøytt. Det er gått opp stopper, og her har det vore såpass trafikkert at det begynner å bli ein samanhengande veg. Ei stoppe er strengt tatt (minst) to forskjellige ting: For det første er det brukt om djupe fotspor i snø. Dette ser ut til å vera avgrensa til Trøndelag, Nordvestlandet og Nord-Østerdalen. Men så kan det også brukast om smal stig, gangveg i snø, eller også spor etter ski (skistoppe) og meiar. Det gjeld same området, men går litt vidare: Her kan vi også inkludere Østerdalen, Solør, Hedmarka og Gudbrandsdalen. ”-Inn mot gruva går det skilåmar og stoppar etter folk” (Kristofer Uppdal: Stigeren, s. 202). Endeleg kan stoppe vera sagt om tilhogge feste, trappetrinn for foten i hard snø eller is i bratta (Nord-Gudbrandsdalen, Sogn).

Stoppene vi ser her, er nok fotstopper eller gangstopper etter folk, men det blir også hestestopper der ein kjører med hest i djup laussnø. Det var rekna som ein god eigenskap hos hest at han kunne ta stoppene – følgje det opptrakka faret.

Ein kunne tenke seg at stoppe heng saman med å stappe, slik at stoppa blir der ein har gått og stappa med føtene. Men fagfolk på etymologi har ikkje kjøpt denne tanken og sett ordet i staden i samband med staup.

Ordet har også gitt bakgrunn for meir abstrakt bruk i nokre talemåtar, som å komma ut av ei stoppe (Hitra) – komma over ein kneik, ut av ei knipe, og å stå i ståppån – ikkje komma av flekken, stå i stampe (Leksvik, Verdal). Overført bruk ser vi også hos Hans Hyldbakk, som skriv i ”E slåttatæja” ”du trø e stoppå så stronk og strakjinn” – ein følgjer den opptrakka løypa i livet og vågar seg ikkje utafor stoppene. Langt frå alle som hører eller syng denne flotte songen forstår akkurat denne strofa!

Ein stoppveg varte ikkje lenger enn til neste snøfall. Om dette finst det ei lita historie frå Øvre Sunndal. Det må i tillegg opplysast at ein der har det heilt lokale uttrykket larming om nattefriing, utpågang. Så var det ein som hadde så avbakleg friarveg. Men ei jul var han heldig: Vêret og føret var så stabilt at han gjekk seg på larmarstopp’ andre juledag og fekk ha denne heilt til over nyttår!

Julgeita

Halmgeita dei sett opp på Slottstorget i Gävle kvar første søndag i advent er i beste fall ein fjern slektning av den norske julgeita, men la gå. Julgeita er eit slags vette det var mykje snakk om i tida fram mot jul. Ho søkte inn mot husa ved dette leitet og vart brukt til å skremme ungane med. Det kunne bli sagt at ho kom nærare og nærare husa etter kvart som det nærma seg jul. – Tre veker før jul låg julgeita på kvennalur, heitte det (kvennalur = åsane som dannar underlaget for kverna, som understeinen kviler på). Så ein dag kunne ho vera kommen ned til gjerdet, seinare inni vedskjulet, så inni fjøset osb. Forestillingane om julgeita har gått vidt ikring.

Ho vart nok dels brukt som eit slags ”arbeidstilsyn”. Såleis kunne det vanke formaningar om at vedskottet (vedskjulet) måtte vera heilt fullt, slik at ho ikkje fekk plass der. Frå Buvika er det fortalt at ein måtte kjøre fram lauvved så julgeita hadde å eta på. I Øksendalen på Nordmøre var det slik at når ein kjørte heim juleveden, måtte ein sjå til at det vart eit lass med ris så julgeita fekk gjømme seg i. Elles kom ho inn i huset. Frå denne bygda er det også fortalt at ungane trudde ho gjømte seg i møkkjadungen.

Stundom har det vore fortalt at ho var inni sjølve stua julenatta og for sin veg att om morgonen første juledag. Kanskje hadde ho da lagt att gåver eller pengar også.

Det hendte dei gjorde seg såpass umak at dei laga eit geitehovud og sette på ei stong og stakk inn for å vise ungane at julgeita faktisk eksisterte og skremme dei til å vera skikkelege. På Frøya sa dei at julgeita kom til å ta ein om ein ikkje fekk noko nytt til julkvelden. Vi hører elles frå fleire plassar at ho var farleg, eller at det varsla ulykke å sjå ho.

Julgeit har også vore eit ganske vanleg namn på folk som kledde seg ut og for rundt på besøk i jula, akkurat som julbukk.

Det har også vore brukt som skjellsord, både på utspjåka jenter og upraktiske kvinnfolk. I Kristiansund vart den kalla julgeit som sovna først om julkvelden.

I Oppdal seier dei julgjet, og der har ordet ei særtyding. Det er nemleg brukt om juleneket, julbandet. Det heng nok saman med at ein før i tida gjekk fram etter meir bestemte metodar når ein gjekk julbukk eller julgeit. I nyare tid gjeld det berre å kle seg ut så ein ikkje blir attkjent, men før brukte ein bukke- og geitemasker, halmfigurar og anna.

Skikken med å gå julbukk/julgeit kan ha svært gamle røter. Somme vil knyte det til ei skildring vi har frå ein germansk julefest i Konstantinopel på 900-talet, der karar utkledd i pelsar og masker oppførte ein ringdans. Andre har prøvd å sette julebukkskikken i samband med eldgamle fruktbarheitsritual. Folkeminnegranskaren Olav Bø meinte at opphavet heller var å finne i dramatiske framsyningar av julebodskapen frå middelalderen. I desse var somtid ein djevleliknande figur med, og denne kunne bli samanlikna med ein bukk eller ei geit.

Til slutt ei litt mindre julgeit (julbukk?) – og denne er heilnorsk!

Sjursmessdag

 

Eit vinterstemningsbilde  får stå som illustrasjon for dagens tema. Vi skriv 23. desember, og det tradisjonelle namnet på ”lillejuleaften” i Trøndelag og på Nordmøre er sjursmessdag eller sjursmøssdag. Det er dessutan registrert frå Nordland, og sjursmess er også kjent i Jämtland og Härjedalen.

Sjur er jo ei form av mannsnamnet Sigurd.. Samansetninga med –messe tyder på at dagen må ha vore feira til minne om ein helgen som har hatt dette namnet ein gong i katolsk tid. Helst bør det også ha hendt noko spesielt med denne personen på akkurat denne dagen. Men til no har ingen kunna forklare sikkert kva for ein Sigurd det er snakk om. Det finst ingen slik helgen, og ingenting som viser til noko slikt i det liturgiske materialet frå middelalderen. Ein helgenkultus knytt til Sigurd må dermed ha vore heller lokal, og ikkje offisielt godkjent av pavekyrkja.

Det er ganske rike folketradisjonar knytt til 23. desember. Dei rekna med mildvêr denne dagen, slik at ”Sjursmessda’n i regnet” var eit begrep i Trøndelag. I Skaudalen i Rissa var det snakk om ”Sjur med spaden”, og ungane for og kasta ein spade inni gangen til folk denne dagen. På Skatval vart den som stod sist opp denne dagen, kalla ”Sjur”, som eit slags ertenamn.

Dagen var elles prega av at det var mykje arbeid som skulle gjerast ferdig før jul, og dermed vart det ekstra travelt. ”Sjursmessmårrån i ottån ska drengen åt skjuli i skjortån”, sa dei i Leksvik.

Men opphavet til namnet er altså heilt uvisst. Frå svensk side har det komme eit fantasifullt forslag, nemleg at det skulle vera Sigurd Fåvnesbane, drakereparen. Men det finst fleire bra kandidatar på norsk side: Både Olav Tryggvason og Olav den heilage hadde ein hirdbiskop som heitte Sigurd. Den siste av desse er rekna som den første biskopen i Nidaros. Ein tredje aktuell person er erkebiskop Sigurd, som slekta frå Oppdal og levde på 1200-talet. På hans tid var det gjort store byggearbeid på Nidarosdomen.

Historieprofessor Audun Dybdahl, som oppsummerte diskusjonen om denne merkedagen i ein kronikk i Adresseavisa 23.12.2008 (sjølvsagt!), viser til at Sigurd var eit av dei mest vanlege mannsnamna her i landet i mellomalderen, og at det er mange som kan ha vore opphavet til sjursmesse. For den del også kong Sigurd Jorsalfar. Men tida er etter hans meining ikkje inne (enno) for å dra bastante slutningar om identiteten til Sigurd i sjursmesse. Det er det nok bere å slutte seg til.

Ein noko meir utfyllande artikkel om Sjursmessdag står i årsskriftet Du mitt Nordmøre 2010, s. 98-103.

Tvistade

Vi har skrive en del om is her i spalten, og i den samanhengen er det folk som har ønska litt stoff om isfenomenet tvistade. Dette får vi når det kjem overvatn på isen og dette frys til igjen, slik at det blir to lag med is. Det kan vera luft eller vatn imellom, og kan oppstå både på elv og vatn. Det blir oftast sagt tvistae eller tvista, stundom også tvesta. Dessverre har vi ikkje noko godt bilde av dette akkurat for handa.

Ein kar på Gjøra i Sunndal meinte dei brukte ordet spesielt mykje på heimgarden hans. Dei opererte ofte nede på isen på elva Grøvu, og der var det gjerne tvistae om vinteren. Men det går nok vidare enn som så. Det ser ut til å ha vore brukt først og fremst i store delar av Austlandsområdet, og i Agderfylka. Dessutan er det registert frå Røldal, Jølster, Nordmøre og Sør-Trøndelag.

Kaare Bakken fortel i Telemarksavisa TA om tradisjon med isfiske etter aure til julekveldsmat: » -Det var ein hard tørn bare det å få vekk snøen og hogge seg gjennom is og tvistader med isvekkje». Daniel Dvergsdal i Jølster held fram at det  var trygt å kjøre på fjordisen når det var tvista. Om eitt kompakt islag sa dei at «isen låg på lopte», og da var det mindre trygt å kjøre på han.Litt andre erfaringar hadde Kristian Gravdal frå Kyrksæterøra. I følgje han kunne tvista vera nifst dersom det var mykje vatn oppå den første isen og ein så gjekk gjennom. Dette hendte særleg på seinvinteren, ofte innmed land.

Stade heng saman med å stå, og er gjerne nytta om samanpakka masse, som i høystade. Når ein i Kvennværet på Hitra gir opp stae som nemning for dobbel is, så er vel det forkorta for tvistae.

Det finst ikkje så få andre ord for dobbelt islag: Tvistøå frå Tingvoll står jo nær tvistade. I Trøndelag, først og fremst i nordfylket, finst orda oppstapp, oppstappi eller oppstoppi. Oppstuis, som ordboksmannen Hans Ross har frå Trøgstad og Odal, er nok «oppstode-is». I Gauldalen er det sagt tvi-is, og på Hadeland har tvibotn vore nytta i denne tydinga. Fosenbygdene kan oppvise ordet tvistopp(e), som også kan brukast om dobbel skareskorpe. Av meir «gjennomsiktige» ord finn vi  t.d. oppvassis (Meråker) og opp(å)vatningsis (Brekken), og som ein vil vente seg, dobbel(t)is.

Stundom blir tvistade særleg brukt om det øvste laget. Elles kan ein nyansere med å kalle det øvste laget for oppåis og det nedste for punni-is, underis e.l.

Myrtvarre

Med krullfurufinn (sjå innlegg 17. desember) kom vi inn på forvridde, forkrøpla tre, som det finst veldig mange ord for. På bildet ser vi eit tre som på Nordmøre og i Romsdal vil kunne kallast ein myrtvar(r)e. Slik kan furua bli på myr, eller på vassjuk grunn i det heile; seinvaksen, krokut og vantriven. Myrtvarre kan også bli overført som utnamn på folk som ein synest liknar på ein slik skapnad.

 På Nordmøre kan ei slik furu også bli nemnt ein tolltvarre, eller også myrkrugd (Halsa). Myrtell(e) er ei nemning frå Trøndelag, men går også inn på Sør-Helgeland. Frå Bindal er det fortalt at ein brukte slike til skigard.

 I Åfjord er ei myrjartell’ ei ekstra seinvaksen gran i myrkant. Slike er særskilt sterke mot rote, og har vore brukt til vindauga, takspon og andre stader der et er spesielt viktig at det ikkje rotnar fort.

 Låge, kvistete og krokete furutre finst det som nemnt svært mange nemningar for rundt i vårt skogrike land, og vi skal gi nokre eksempel. Utbreidde ord på trøndersk språkområde er kragg og kraggfuru; noko meir avgrensa er krugg og kruggfuru. Lokalt frå Suldal er krøklefora, og frå Fjotland i Vest-Agder krusallfura. Ei kruskefuru er ei kronglete furu med tett, vid krone. Ordet er registert frå spreidde stader i Austlandsområdet, Agder og Ryfylke. I Selje i Nordfjord finst det målande ordet kruskekrøkle om eit forvakse, uhøveleg tre. Krusk er eit begrep for krokete og kvistete vokster.

 Ei kronglefuru er eit ord som finst nokså vidt ikring. Det kan stå for eit forvridd, vindherja tre, ei låg, krypande furu med tette, tjukke greiner, eller det kan gå på at stammen er oppsprukken og knudrete.

Krullfurufinn

 

Mann på Steinkjer med røter i Valsøyfjorden kjem med ordet krullfårråfinn. Det er eit forkrøpla, forvridd furutre. Uttalen -fårrå- viser at dette hører heime i ytre strøk. Ein meir indre, trøndersk variant er krullfurufinn, men det er brukt som skjellsord på folk (slik både i Rennebu og Budalen, iallfall).

Dette fører oss over til knollfurufinn, registrert frå Orkdal som nemning på ein stygg, grovslegen kar. Informanten forklarte at ei knollfuru er ei forvridd furu som ber preg av å ha vakse opp i harde kår. Kanskje omtrent slik som den vi ser på bildet. Og den slags tre er det mange ord som skildrar. Vi kjem gjerne tilbake til det – send også inn dine!

Folk og tre går altså litt om kvarandre i dette tilfellet, ser det ut til. Med i samanhengen hører også krulfururul, eit «artigord» som skal vera brukt om utvekst, rirkul på ei krokete furu.

Litt om adventa

Frå barnelærdommen kjenner vi at advent betyr ‘komme’. Det er visst ikkje så veldig mange nedslag av advent i folkeleg, tradisjonell målbruk. Men vi har i alle fall eit varsel, notert frå Roan, som seier at «det vere’ som ‘n har i adveinnta, ska’n få igjæn i fasta«. Så får vi sjå om det stemmer.

I alle fall var det slik i folketrua at ein helst ikkje skulle halde bryllaup i adventa. Det måtte jo også vera eit heller dårleg tidspunkt for slikt, og forekom kanskje berre dersom det var hastesak? Men i ei oppskrift frå Sparbu etter folkeminnesamlaren Karl Braset heiter det: «Tværanbrur og atvenntbrur itt bra«. Det lova dårleg å bi gift i adventstida, og det var heller ikkje bra å bli gift på «tverran» – på minkande måne. Det var i det heile mykje som burde gjerast og ikkje gjerast i dei ulike månefasane, men det får vi heller komma tilbake til.

Mildversperiode før jul har vi omtalt tidlegare, sjå innlegget «kakelinna». Somme stader snakka dei om adventregnet som noko dei rekna med ville komma.

Elva kjøver

Her ser vi eit godt eksempel på fenomenet kjøving. Det vil seie at ein bekk eller ei elv blir demt opp av is som frys til og svell opp. Bildet er tatt av Anders Johnsen i Sunndal og viser kjøving i bekken Litlharema. Takk til Anders for at vi fekk lov til å bruke bildet!

Ordet å kjøve om dette ser ut til å vera ganske utbreidd både sønnafjells og i indre Trøndelag. Belegg er det også frå Saltdal. Det er vel ei spesialisering av den allmenne tydinga av kjøve, nemleg å kvele. Truleg er det tenkt på tilstoppinga av elva/bekken. I Øksendal på Nordmøre sa dei at elva legg kjøvhøla når ho kjøver, og i nabobygda Sunndal er kjøvgard eit uttrykk for rygg som dannar seg når elva kjøver på denne måten.

Eit anna ord som blir brukt om dette, er å krava. Meir utbreidd er dette om begynnande tilfrysing, når det legg seg ei tunn skorpe. Men om tilstopping av is i elve- og bekkefar er det brukt ein del plassar på Nordmøre, i Trøndelag og på Helgeland. Det finst også i variantar som å kræv, kråvvå eller kråggå. Slik oppdemt is kan bli kalla krav; i Foldereid også kravbom. Og kjøvis er sjølsagt også kurant nemning for slik is.

I Agder og Telemark har dei verbet ora om dette, og or om issørpe som demmer opp vatn. Her er det interessant etymologisk smanheng med verje, og det har nok opphavleg tydd demming meir allment.

Somme plassar kan elva kreppe opp (Jølster, Breim, Lensvik, Orkdalen, Gauldalen). I Fron og Gausdal kan ho ræse, og på Jæren kova. Å stævle er brukt i Østerdalen, og dessutan somme stader i Troms, bl a Bardu. Til norrønt stífla ‘demme opp’. I Namdalsområdet (Otterøy, Overhalla) er det sagt at elva eller bekken husar opp. Når «bekkjen husa seg» i Sunndal, frys han opp slik at det blir ope rom under isen.

Det er sagt at det skal bli snøfall når elva kjøver; eventuelt at det skal bli mildare vêr.

Rauvaballis

Slike kan ein støyte på der vatnet har sige over vegen, svolle opp og frose til så det blir ein stor iskul. Issvull er kanskje det mest vanlege namnet på dette, men det finst mange andre.

Svellkul er gangbar nemning i Nord-Østerdalen, somme plassar i Gudbrandsdalen, Lærdal, Sunndal på Nordmøre, og delar av Gauldalen. Det kan også vera hokjønn: ei svellkule (Østerdalen, Gudbrandsdalen, Øystre Slidre, Hallingdal, Indre Sogn). Ei bra skildring har vi her: «Dæ renn eit vassikkel neover svae, som um vintern bli te ei habbele svellkule, som dæ æ reint orå å tå se over» (Årbok for Gudbrandsdalen 1971,47).

I Lom kan dei seie at vegen er svellfloge i slike tilfelle, og det er såleis ikkje tilfeldig at Olav Aukrust skriv om «svellflogne svaberg».

Somme stader seier dei svall i staden for svell, og da kan det også bli ei svallkule. Andre ord som kan nemnast for dette er t.d. svullis (Nordland), hølkskvåll (Sparbu), klagadrons (klake-; Ryfylke),  ei stevle (Balsfjord, Malangen) og stevling (Alvdal).

Det er fort gjort å drive i koll på slike iskular, og ei lokal nemning frå Sunndal er rauvaballis. Rauvaballføre (eventuelt rassballføre, fuballføre) er meir utbreidd om hålke.

Eit uttrykk frå Rennebu og Oppdal er som porka på svel`le. Da er ein temmeleg hjelpeslaus, og ein ser jo for seg situasjonen. Interessant parallell i engelsk like a hog on ice  (hog = gris).