Fattigmannsgjødsel

Ja, det er nettopp det vi ser på bildet. På våren må ein rekne med tilbakeslag som dette. Plutseleg ein morgon er det kvitt igjen. Men dette skal vera bra for jorda og årsvoksteren, og eit slikt snøfall er derfor av og til kalla fattigmannsgjødsel .Det er nemleg sagt at «ei snøbrei i mai er jamgodt med ei fraubrei».

Ein kar i Øvre Sunndal hadde hatt utover mykje engamøkk ein vår, og så la snøen over dette. – Nei, skull du sjitt så færgale, lell! bar han seg. Enda dette var vel noko av det likaste som kunne ha hendt.

På Hitra heiter det at vipa skal ha snø på ryggen 7 gonger før det blir sommar.

Men det kan bli i seinaste laget med våren også, slik at ein mistar motet. Det var kald nordavind og snøskurer heile mai oppi Alvdal ein gong. Så begynte det slik på juni også, og dei nemnte på at det kunne bli trasig med for åt mange. Men ein kar visste råd: – En må fill sett på kua grøne verbriller og fore med kutterkåre! (=kutterspon)

Reklame

Landmonn

I tillegg til dei friske padlarene på sjøen (også ein dyreart som kjem fram om våren!) er dette bildet meint å illustrere eit fenomen som er aktuelt på vårparten, og som har eit presist dialektord. Vi får eit visst inntrykk her av at det er snøbert nedmed sjøen, og meir snø som ligg igjen når ein kjem lenger opp i lendet.
Med eit tradisjonelt ord på Nordmøre, i Oppdal og Bolsøy i Romsdal kallar ein dette for landmonn eller landmon. Da er det forskjell i snømengd mellom høg- og lågland eller mellom kyst og innland, og dermd ogs¨forskjell på kor langt våren er kommen på dei ulike plassane. For å gje eit inntrykk av bruken, tek vi med eit døme frå Surnadal, etter den framifrå ordsamlaren Bjarne Østbø: «- Det e stor landmon berre herefrå og oppåt dåkkå». Eller dette, henta frå årsskriftet «Du mitt Nordmøre» (2002, s. 43): «Det var, og er vanleg med landmonn på snøen, slik at om det er berre ein skosnø nede ved husa, kan den gå heilt til håssåbandstaden når du kjem opp på bruna».
Ein vinter for nokre år sia var dette særleg markert, og Adressa skreiv om det. Dei måtte bruke mange ord for å forklare det. da sendte eg eit innlegg der eg peikte på at det fanst eit godt og presist tradisjonsord for dette. Men det tok så lang tid før det kom på trykk at det dessverre ikkje var aktuelt lenger – snøen hadde gått over alt!
I Sunndal har dei også hatt ei tilleggstyding av ordet landmon. Det har vore bruka om svak stigning i lende frå sjø eller vassdrag, der det elles ser temmeleg flatt ut, også på eitt enkelt jordstykke.

Førefall og vårbløyte

Det hører våren til, dette også: Snøløysing og vatn som går sine eigne vegar. Stengte trafikkårer og ras kan bli resultatet, slik vi alt har hørt mykje om. Spesielt er det jo denne våren, med mykje tele og mykje kjøving tidleg på vinteren og dermed tette bekkeløp.

Vegvoktaren heime stod ein vår og såg på at vegen rann vekk, utan at han kunne gjera noko. Einaste kommentaren hans var: – Det e no mesta artig au!

Smeltevatnet som renn etter vegen om våren, er gjerne kalla vårvatnet. Ein reindriftssame som heldt til i Sunndal ein periode, bruka å drikke av dette. Han meinte det var ”meggesin” i det!

Førefallet er eit tradisjonsord for dårleg føre i vårløysinga, når snøføret tek slutt. Dette innebar overgangen mellom slede- og hjulføre. Greitt og godt skildra er det i dette sitatet: ”Det var våren og verste førefallet med blaute og sundkøyrde vegar” (henta frå Årbok for Glåmdalen 1948, s. 15, etter arkivet til Norsk Ordbok). Særleg mykje brukt ser det ut som ordet førefall har vore på Austlandet. Der er belegga talrikast og mest tettsådde. Men også i Telemark, litt i Agder og på spreidde stader oppover Vestlandet kan vi finne ordet, og det er ikkje heilt fritt i Trøndelag heller. Stundom dukkar det opp ein s inni ordet: føresfallet eller førsfallet. ”I føresfåll’n” (dativ) er forma i Ålen; linande visstnok også i Rørosdistriktet..

Andre stader kan ein rett og slett ha snakka om vårbløyta.

Til slutt ei lita historie om øydelagte vegar i vårløysinga, henta frå boka Rindalshumor:
På 1940- og 50-talet såg grusvegane ut som hengemyrer i vårløysinga. Erling Bakken i Rindal kjørte bybussen ein dag det var ekstra djupe hjulspor. Han stoppa for å ta på ein passasjer, og sa: – Bærre ga attover og sett de. E kjæm roindt å te billettan sænar, færr bussen styre se sjøl e dag!

Sommarmål

Dagen i dag, 14. april, kallast frå gammalt sommarmål. Etter almanakk og primstav er dette første dagen i sommarhalvåret, frå ei tid da det var brukeleg å dele året inn i to. Denne dagen var flyttardag for tenarar, på same måte som første vinterdagen, 14. oktober.

Sommarmål var ein viktig merkedag med mange varsel. På sine stader ville ein ha det til at godt ver denne dagen tydde tidleg vår. I Oppdal derimot meinte ein at fint ver denne dagen ville ein få att med snøstorm og sein vår. Nattefrost no innebar nattefrost til hausten, var ei anna tru. I Korgen sa dei at dersom det fraus natt til sommarmål, ville det komma 30 frostnetter. Slik veret var sommarmål, ville det bli i 7 veker (eventuelt 3 veker) framover. På Helgeland rekna dei med ein kuldeperiode, sommarmålria, ved desse tider. Og om det snødde denne dagen, så skulle det bli sju (eller ni) snørier til før sommaren kom.

Ein annan type varsel i folketrua seier at så tett som snøen fell sommarmåldagen, så tett skulle fluge og andre insekt flyge den sommaren. I Tylldalen (Tynset) sa dei at så mykje snø som det var på torvtaka denne dagen, så mykje ville det vera på marka ein månad etter. Om ein såg orm sommarmåldagen, ville det bli eit ormeår (Nordfjord).

Vi har tatt før for oss tjelden og varsel knytt til den. Det heitte seg at det skulle bli sein vår om tjelden ikkje kom før sommarmål. Våren 1940 slo visst dette til, i alle fall somme plassar.

Mange andre skikkar og varsel kring sommarmål finst i boka «Dag og merke» av Brynjul Alver. Blant anna har dagen vore rekna som halvhelg med delvis arbeidsforbod. Folk burde ikkje spinne denne dagen, eller halde på med noko anna som gjekk rundt. Men i Østerdalen laut dei yste og kinne, for da skulle det bli ein god busommar. Her, i Valdres og Østfold åt dei sommargrauten, det skulle vera rømmegraut.

Frå Rennebu heiter det at vårfrumesse (25. mars) «ska’n dråggå pørka ut på ei fjøl, såmmårmålinn ska ‘o gå ut sjøl». Og vi sluttar med eit munnhell frå Land, som fortel om vårknipe både for folk og fe, men optimisme trass alt: «-Sju vikur går som ein røyk, sa kjerringa, ho var matlaus og fôrlaus til sommarmål».

Leirfivel

Første blomsteren som kjem om våren, i alle fall i låglandet, og her er ei bie alt i full sving med sin del av jobben.

Denne planta har den luksusen å bera to offisielle namn, hestehov og leirfivel. Før i tida fanst det visst ei tru om at hesten gjekk med hestehovfrø i hoven, fordi den alltid dukka først opp i spora til hesten. Men helst er vel hestehov ei jamføring ut frå forma på blada.

Leirfivel viser til typisk veksestad, for leirfivelen er glad i leirjord. I Trøndelag er hestehoven ofte kalla leirkall. Fleire andre namn går også på dette, som leirblom, leirboste, leirfiol (Horten), leirgull, leirskit (dette siste er utbreidd i Nordland), og leirsol, som faktisk er eit lokalt dialektord frå Oslo.

Om forekomst i leirmelar fortel melakoll (Frol, Verdal) som vi har nemnt før, melblad (somme stader i Nord-Trøndelag) og melfivel (gammal nemning i Namdalen).

Leirskrepp(e), som er namnet mange stader i Sør-Trøndelag, kan av og til gjelde blada særskilt. Dei blir jo også meir markert når det lir lenger utpå. Også namn som leirblekkje (Austlandet), leirblokk(e) (Surnadal, Rindal) og leirkåp’ (Hemne) går først og fremst på blada. I Buvika har dei kalla spar i kortstokken for lerskrepp. Stundom kan folk ha hatt forskjellige namn på planta i blomster, som er eit kjært vårteikn, og dei store blada, som heller blir sett på som ugras. Ikkje alltid har ein vore klar over at det er same blomsterslag heller.

Nettopp dettte nedsettande ligg vel i namn som paddeblad og paddehatt (begge i Oslo-området) og pukerot (Solør). At hestehoven kan blomstre før telen er gått ut or jorda, blir markert ved namn sopm tælablom på Austlandet og tålåbruse i Nord-Østerdalen.

Men det er mange andre namn på hestehoven, som det vil føre for langt å komma inn på her. Send gjerne ditt namn, eller les meir om det i Ove Arbo Høeg: Planter og tradisjon (s. 648 og utover).

Frys det krage om hestehoven, blir det snø, seier eit gammalt varsel.

Falari og ferlarium

Det starta med ei gruppe verdalingar som diskuterte dialektord. Kjetil Dillan meinte å minnast ordet ferlarium om antrekk, eller klede, brukt i setningar som «du hi da fleir ferlarium å væl ti». Andre kunne bekrefte at dette var sagt om klesmundur eller kleshabitt. Det viste seg at den solide tradisjonsberaren Svein Guddingsmo hadde sendt inn opplysningar om dette ordet. Med ferlarium forstod han påklednad for eksempel med kjolen nedom kåpa eller blusen nedom jakken, altså når ein «sel flesk» Men så dukka også varianten falarium opp, og da om ei merkeleg samansetning av klede: «onneli falarium du hi på dæ no».

Med dette har vi truleg fått fram eit manglande mellomledd til eit ord vi har atskilleg meir dokumentasjon på, nemleg falari. Dette dukkar opp som målføreord med spreidde forekomstar over eit vidt område, men for det meste avgrensa til det norda- og vestafjelske, kan det sjå ut som. Om store og vide klede, vidt dekke, stort sveip e l er det notert frå Roan: «ke slags falari ha du fått på dæg no», «det va da en falari utover der».

Men så kan det bety fleire andre ting. For det første ‘leven, bråk, huskestue’. Slik er det oppført frå Hemne, somme plassar i Romsdal og eit par stader i Hordaland. Å gjera falari er å halde spetakkel. Det kan også bli brukt i vendingar som «ein kostbar falari» (ein dyr spas), eller «ein dårleg falari» (tankelaus oppførsel).
Og ei heilt spesiell tyding kom inn frå Velfjord på Helgeland. Der «spælla dem fallari’n» – siste slåtten, siste valsen, på fest.

Nok ein variant er falaring. Ein kan få falaring, eller få ein hunds falaring – få korreks, oppstramming, medfart. Dette er oppgitt frå Sørfold, Lødingen og Vesterålen. Og sørlandsforfattaren Jochum Spinnangr skriv om å «gjera kniks og falaringar på tonen». Da er det vel krullar, forsiringar i ein melodi.

Det finst også enkelte andre snodige ordformer som kan vera avsporingar av dette, som falabras om ekstra bry (Rana) og å gå i falander om å gå i knas (Andebu).

Etter utbreiinga ser det ut til at falari kan vera ei slags utgangsform. Med dette som grunnlag kan vi ha fått falarium som eit slags kvasi-latin, og med tilknytning til prefikset for- (fer-) har så ferlarium komme opp.

Kor fører så dette oss hen? Det luktar jo omlaga framandord lang veg, men eg har ikkje lykkast i å finne noko som passar. I dansk og svensk har eg heller ikkje komme over noko liknande, så langt. Men det er ei noko uklar, men interessant opplysning i arkivet til Norsk Ordbok frå Meland i Hordaland som kanskje kan vera eit spor. Ein innsendar hadde eit svakt minne om samansetninga auksjonsfalari, som ein gammal mann brukte, det skulle visstnok bety salær. Kan det rett og slett vera salær (jamfør engelsk salary) som har komme på «avvegar» og vorte til falari? Frå ei utgangstyding ‘lønn, salær’ er ein overgang til ‘korreks, medfart’ forståeleg (gjennom ironisk bruk). Og derifrå til ’leven, spetakkel’ er ikkje vegen så lang. Overgang til kleshabitt av ymse slag er heller ikkje verre enn at det er fullt tenkeleg. Men alt dette blir gjettingar. Jo meir opplysningar vi kan få inn om desse orda, desto større sjans er det for å komma til botns i spørsmålet om opphav og utvikling. Gi lyd, godtfolk!

Men la oss runde av med eit sitat etter ovafor nemnte Svein Guddingsmo. Det er ein karakteristikk av dei som gjekk med ferlarium i hans forstand: – Det e rokk’ fer rokk’ og ring for ring heile rauva ikring!

Stare

Vi har tidlegare i denne spalten sett på tjelden, men her har vi også ein fugl som kjem veldig tidleg. Staren med den glinsande fjørdrakta si er eit sikkert vårteikn.

Staren er faktisk kommen på den norske raudlista no – ein art som er ”nær trua”. Bestanden har gått tilbake her dei siste tiåra. I Europa ca halvert dei siste 30 åra. Blant årsakene er endringar i jordbrukslandskapet (færre krøter på beite) og færre hekkeplassar (nye driftsbygningar med færre hol og krypinn). Folk blir derfor oppfordra til å sette opp starebur.

Men her får vi vel halde oss til det språklege. I offisiell norsk er det to former som konkurrerer: Nynorsk har stare (star er også godkjent), medan bokmål har stær. Stare tilsvarar den norrøne forma stari, og stær er det same som i dansk. Svensk har stare.

Formene varierer også i målføra. Stær hører heime på Austlandsflatbygdene, men er også belagt her og der andre plassar, ikkje minst i Trøndelag, og er vel den varianten som er på frammarsj. Men det er mange som seier stare i ymse variantar. På trøndersk område blir det gjerne ei fordeling starre i sør og starri i nord. I Rindal er det forskjell innan bygda, slik at det vanlegvis er starre, men stare med lang a i Romundstadbygda, etter det vi får opplyst. Austleg jamningsform stårrå er nokså sjeldan, men notert frå Gausdal, Rennebu, Soknedal, Meldal og Hølonda. I Selbu og Tydal seier dei stærre. Einstava form star har vi for eksempel i Namdalen.

Svartstare er namnet på staren i Dalane i Rogaland og på Lista. Likeeins finn vi svartstårrå i Rennebu og svartstær i Horg. Stare som byggjer reir under kyrkjetaket, kan bli kalla kyrkjestare (Vest-Agder, Dalane) eller kjerkstarr (Røros). Frå Bjerkreim er notert husastare.

Stare kan også gå inn i dialektnamn på somme andre fuglar, såleis svartstær om svarttrost (Nordli), moldstare om det same (Bjerkreim), skitstare om gråtrost (Bjerkreim), gråstare også om gråtrost (Lista, Dalane), og ikkje minst straumstare som eit gammalt namn på fossekall (også i svensk). I Rogaland finst også bekkjastare om fossekallen, og i Østfold vannstar. Fjellstare er ei eldre nemning på snøsporv.

Om staren kjem tidleg, blir det sein vår, har folk meint. Og akkurat som med tjelden har det vore sagt at så lenge staren syng før vårfrumesse (25. mars), så lenge skal han teie etterpå. I Østerdalen var trua den at om staren var grå å sjå til når han kom, skulle det bli dårleg sommar. Var han derimot blank, skulle sommaren bli god.

Vi kan ikkje forlate staren utan å nemne at han også får gjera teneste som skjellsordmateriale. Skitstare (nemnt ovafor) kan også brukast om ein ureinsleg person. Enda noko kraftigare er røffhølstarri (Namdalseid) og asjhølstarri (Malm), som begge nærmast må oversettast med dritsekk.

Det er vanleg at fuglenamn går inn i klengenamn på folk frå forskjellige plassar, tenk på for eksempel mossekråke. På Frøya har dei flatvalstarri om person frå Flatval. Dette kan ha sin bakgrunn i at hovudtelefonsentralen for Frøya var på Flatval frå starten, og at det satt mykje stare på telefontrådane.

Gjøfjøre, langfredagsfjære

Den fjøra vi ser her, er ikkje på langfredag, men faktisk frå første nyttårsdag i år. Likevel passar det å ta inn litt stoff om fjøre sjø akkurat no. Det blir nemleg gjerne stor fjøre i påska, på grunn av månen. Første påskedag er på første søndag etter første fullmåne etter vårjamdøgn, og dermed blir det fullmåne i påska.

Såleis har ein fått nemninga langfredagsfjæra både i Nord-Norge og på Trøndelagskysten. Dette er omtalt ganske nyleg i nettavisa «an.no»: http://www.an.no/nyheter/article6577158.ece. Dette er den største fjøra i heile året, vil ein del folk hevde. Somme plassar i Nord-Norge er det også snakk om langfredagsleira.

På Vestlandet inkludert Nordmøre, i Fosen og i Nord-Norge finst ordet gjøfjøre  om ekstra stor fjøre sist i februar eller mars. Dette er laga til månadsnamnet gjø, som var den månaden som kom etter torre.  Forfattaren Ole barman skildrar dette slik (i boka «Ein mann gjekk heim», s. 104): «Og når fisket vel er i veg so er våren retteleg komen, med gjøfjøre, med tjeld og hegre og alle dei andre fuglane». Det er da fjøra begynner å leva, med all slags kryp. På stor fjøre kan ein også få utretta ting ein elles ikkje kan, som å grava mark, skjera tare m.m.

Vi har fleire andre ord også for stor fjøre i det heile, og ikkje nødvendigvis knytt til påska som Utfjøre, langfjøre, storfjøre og springfjøre. I Vikna har vi stokkfjøro, og stundom kan ein i Nord-Norge støyte på ordet stivfjæra.  Grunnfjøre (Sunnmøre) er den aller djupaste fjøra, som forekjem berre få gonger for året. Stafjæra og stafjæra sjø (somme stader i Trøndelag og Nordland) inneheld vel eit forsterkande sta-.

Isforr

Her ser vi eit elveløp fullt av isflak. Det hører med til våren at denne isen skal vekk, og vi hugsar frå i fjor at det var skummelt mange plassar i Trøndelag når elvane renska seg for is. Denne isgangen eller isløysinga er det mange namn på. Ganske utbreidd er isforr, og i Gauldalen heiter det issmal (smal = dunder, rammel).

 Kaldflo er eit ord som også kan brukast om isløysing, men kanskje særleg i kuldegrader (Surnadal – «elva skaut kaldflo», Lånke, Høylandet). Jens Haukdal meinte dette var når elva sette opp over isen – elva gjekk da grøn fleire dagar før læka (mildveret) sette inn. Det er også opplysningar frå Horg om at elva kaldflør når is, særleg botnis, skyt opp og forårsakar flaum. Frå Melhus heiter det at når elva kaldflør, begynner elvaisen å gå opp langs land og løyser seg.

 Så kjem vi til ei gruppe ord som har med ein ordstamme rånn- å gjera. Det kan bli sagt at elva rånnå eller rånna (Innherred, Snåsa, Flatanger). Eller det finst som substantiv: Isrånn (Leksvik), isrånna (Åfjord), isrånnå (Mosvik) og elvarånn (Hemne, Flatanger)

I Namdalen er rånnstabbia eller rårnstabbia namn på isflak som blir liggande att innpå land når isen har gått. Var desse høge, ville det bli god kornavling. Flatbrødstablane skulle bli like høge som desse stabbane.

Grunntyding i stammen rånn- ut frå beslekta ord ser ut til å vera ’ramle ned’. Å rånnå vil også seie å fara hardt og uvøre fram, og vi har skjellsord som rånnåbry’ (Klæbu), rånnådall, rånnåjælk, rånnåstaur (Melhus), rånnåkjølke (Horg), om folk som er uvørne, herjar og romsterer – er rånnåsam. Grunntyding (ut frå beslekta ord) er truleg’ramle ned’.

Og så kan vi ta med selbu-uttrykket at elva skuve kalddam – sjøl om det er knytt til ein stutt flaum seinhaustes. Da skuvar elva is og sorr framfor seg nedover, som har hopa seg opp og laga demning. Også overført: Ho ha skuva kalddam, om ei som har abortert. Ganske drastisk biletbruk!

 Ein hardhaus på mine heimtrakter svømte over elva da isforra gikk, og kommenterte: – Godt med eit forfriskande bad! Ein annan versjon vil ha at det var på 2. juledag han gjorde denne svømmeturen. Da stod frakken hans som eit segl, den hadde flote oppå!