No kjem lauvristar’n snart –

Bjørka står fin i haustdrakt. Men det skal ikkje så mykje vind til før det blir lauvfall no. Sterk, rivande vind om hausten slik at lauvet fyk av trea har fått eigne namn i folkemålet. Først og fremst på Austlandet og i Telemark har det vore snakk om lauvristar’n. I Våler i Solør også lauvristen.
Eit anna namn på dette, stort sett frå same området, er lauvrivar’n. Hans Børli seier dette: «Den årvisse høststormen blåser opp. «Lauvrivar’n» som den kalles i folkelig tale» (Med øks og lyre, s. 113). På Romerike var mattismesse den 21. september kalla for Mattis lauvrivar.
Andre namn på vinden som tek lauvet, er lauvrusken (Sør-Odal) og lauvrøyta (Dyrøy i Troms). Send gjerne inn andre ord for dette om du veit om det!

Etter lauvrivaren kjem bekkjerensken (Hjartdal) eller bekkerenskær’n (Ringerike) – ein haustflaum som gjer at bekkene får kvitte seg med alt det nedfalne lauvet.

Advertisements

Faregard

Dette gjerdet er nok sett opp for at det skal vera tryggare å gå akkurat her, mindre fare for å ramle ut. Også for slikt finst det ord, først og fremst på Vestlandet, ser det ut til. Det er vel kanskje der det er størst behov for slike gjerde, men ein ville vente seg at det også kunne finnast noko liknande i alle fall i Nord-Norge.

Faregard er gjerde som er sett opp som vern mot farlege stader, først og fremst for at krøttera ikkje skal gå seg utfor hamrar og stup, ut i myrhol m m. Ordet finst spreidd på Vestlandet frå Ryfylke og opp til Sunnmøre. Uttalen er gjerne fåregard, i Sogn også «faoragar». Ein liten vri har dei gjort i Stranda på Sunnmøre, der heiter det «fårleggard».

Nesten like utbreidd er vågard eller våegard, til våe = fare. Det finst i Sunnhordland, Hardanger, Vossebygdene, Sogn og Nordfjord. Stundom kan det bli sagt vådegard, vaoagar eller vaogagar. Kvar gardbrukar hadde gjerne sitt stykke «vågard» å halde ved like. Den som ikkje passa på sitt stykke, vart ansvarleg for ulykker som kunne inntreffe.

Det tredje ordet eg har komme over (så langt) for slike gjerde, er skadegard. Dette er meir avgrensa og har færre belegg (Jølster, Davik i Sunnfjord, Dalsfjord på Sunnmøre).

Men kva med ord for slikt austa- og nordafjells? Eg ventar spent på kommentarar!

Tytebæret oppå tuva

Høgsesong for dette no! Men tyttebær gir også grunn til ein viss språkleg refleksjon. For kva er tytte-? Det kan neppe vera noko anna enn ein vri på det kjente ordet tyte, som vi veit betyr blemme, knart e l. Tyttebæra er jo raude tyter. Somme plassar kallar dei tyttebær rett og slett for tyte, for det meste på Vestlandet og i Nord-Norge.

Tyttebær blir elles ofte trekt saman til tyttber, typpber, typper o l. Ein nordmøring som hadde vore utsett for heftige angrep frå mygg, samanlikna den skamstukne leggen sin med ei «typpermark».

Mykje utbreidd er også avleiinga tyting. Folk vil kjenne det ordet frå kokkekunsten til Arne Brimi, og Gudbrandsdalen er nettopp eit område der dette ordet står sterkt. Elles finn vi det i Nord-Østerdalen, på indre Nordmøre, i øvre Gauldalen og på Røros, og somme andre plassar. I min eigen dialekt frå Sunndal seier vi tyting, men «tytber» finst i stadnamn. Mor mi derimot, frå Øksendalen, sa alltid «typper».

Så har vi eit par andre variantar: «Tuhljing» eller «tohljing» (normert: tutling) møter vi i indre dalstrøk i Sør-Trøndelag pluss Kvikne og Stjørdal. «Tyhljing» (tytling) har vi i Oppdal og Rennebu, og tilsvarande på Voss og i Indre Sogn. Og så er «tysling» registrert frå Idd, lengst sør i Østfold.

Da var vi visst gjennom det viktigaste, og kan avslutte med ei lita rispe. Ein snurpar låg til lands ein plass på Trøndelagskysten. Der var det bryllaup, og folket på båten vart oppbedne på kaffe. Der kom kallen i snakk med bryllaupsgjestene, som meinte han skulle hatt med kjerringa: – Nei, æ et itt skrubb der det veks typper! sa han

Klopp

Her ser vi det eg vil kunne kalle ei klopp, altså ei lita gangbru over ein bekk. Ordet har visst vore vanleg over store område, men det begynner kanskje å få litt svekka posisjon, for det er fleire som kommenterer det og spør om det. Aasen fører opp Vestlandet, Trøndelag og fleire, så det kan hende det har eit visst tyngdepunkt i vest og nord. Men ordet er definitivt brukt mange stader austafjells også. I Gauldalen og Klæbu har det av og til utvida det til klopping.

Somme vil nok hevde at brua må vera laga av stokkar eller halvklovningar for å kunne kallast klopp.

Også i myr kan det bli lagt klopper, slik Gerhard Schøning beskriv det frå Klæbu i 1770-åra: «.. maa fares over en mængde af de saa kaldte Klopper, det er Stokke, som enten i tu klovne, eller heele, lægges over Myrer og Moradser, enten jevnsides langs efter Veien, eller tverts over den, efter hinanden».

Klopp kan også brukast om låvebru (låveklopp, lemklopp) og om låg trapp eller steinhelle framfor døra på hus (bursklopp, dørklopp, stueklopp).

Ordet er gammalt, for det fanst også i norrønt. Etymologisk er det samanheng med klamp i følgje Alf Torp, og han viser til lågtysk klampe og frisisk klimpe som skal tyde det same som vårt klopp.

Raudtarramodd

Taretorsk er vel det mest utbreidde namnet på denne karen. Vi har å gjera med stasjonær torsk som lever på grunt vatn og er godt kamuflert av tang og tare. Det er gjengs oppfatning at han derfor har fått denne raudbrune fargen på skinnet. No varierer nok fargen litt. I ordtaket heiter det nemleg «Det er ‘kje alle taretorskar jamraude».
Raudtorsk er eit anna ganske utbreidd namn på han. I Trøndelag, på Nordmøre og i Romsdal blir det vanleg sagt taremodd (tarramodd). Men er han ekstra markert raudbrun, blir det gjerne presisert med raudtarramodd(e) både på Nordmøre og her og der i Fosen. Raudmodd er nemnt frå eit par plassar på Nordmøre (Eide, Øksendal), og «rautarratosk» i Halsa. I Malm har dei oppfatta han som meir brun enn raud og kalla han «bruntosk«.
Nordleg utbreiing har taregjedd («-gjadd»), med Nord-Norge og Namdalen først og fremst.
Eit par norrøne namn har også overlevd: Kroppung (Selje Ulstein) og grunnung (Agder og Jæren). Det siste heitte grunnungr i norrønt og finst interessant nok att på Shetland som «groinin». Det syner sjølsagt til at han held seg på grunt vatn.
Vi kan ikkje unngå å ta med at både raudtarramodd og tarramodd også er brukt overført på folk. Karar med raudt hår kan ligge an til på få slike «heidersnamn», og spesielt om dei i tillegg er raude i ansiktet.
God matfisk er dette i alle fall. Her ser vi han igjen, i selskap med eit «søskenbarn» som har litt annan let: