Sjølen og sjøla

Den 27.11. la eg ut på statusen min dette sitatet frå ein omtale av Per Sandbergs bok «Mot min vilje». Meldar er professor i filosofi Arild Pedersen. Han skriv bl a : «Slik veks Per opp i 60-åra i ein stor syskenflokk med ein hard «Didrik Dale»-aktig far, som vert kalla «Sjølen», som er forkorting for «Faen sjølv», og som slår borna sine». Eg kommenterte dette slik: «Kan hende Per Sandberg har hatt ein trasig far, men dette er for drygt. «Sjølen» eller «sjølin» i trøndermål er ei vanleg, nøytral nemning for mannen i huset eller på garden, «han far sjøl», og har ingen ting med han gammel-Erik å gjera. Og ikkje berre i trøndermål forresten, sjå Norsk Ordbok bd 9, spalte 1248, oppslag I sjølve. Det kvinnelege motstykket er «sjøla»».
Det kom over 30 kommentarar til dette, og svært mange støtta det som eg sa. No kom det også fram at Per Sandberg nok kan ha oppfatta «sjølen» i sitt tilfelle som «faen sjøl» ut frå det han faktisk skriv.
Men det suverent mest vanlege i trøndermål er «sjølen» eller «sjølin» om husfaren, og «sjøla» om husmor, matmor. Dette kan også ungar godt seie om foreldra sine. Ei fellesnemning er «sjølingan», som da er synonymt med «sjølfolket». Somme plassar kan dei også seie «bestesjølen» og «bestesjøla» om bestemor og bestefar. Onkelen min i Sunndal hadde ei artig nemning på ungfolket på garden: «små-sjøl-dæm».
Facebook-innlegget førte også til oppslag i Adressa 27.11.: https://ordoguttrykk.wordpress.com/aktuelle-utgivelser/
Slik bruk av sjølen og sjøla er ikkje avgrensa til Trøndelag. Det går også inn på Nordmøre, og i artikkelen i Norsk Ordbok som det er vist til ovafor, er slik bruk også dokumentert i Gudbrandsdalen, på Øvre Romerike, i Nordre Land og i Telemark. I Øvre Telemark som «sjaven» og «sjova».
Det er også heilt rett som Arnold Dalen påpeikar i oppslaget i Adressa, at «sjølen» også er sagt om sjefen, formannen, basen o l på ein arbeidsplass. Og rett skal vera rett: Frå nokre få plassar er også «sjølen» registrert om hinmannen. Norsk Ordbok fører opp Brandbu, Holla (i Telemark) og Namsskogan.

Reklame

Verhau ved Munkholmen

Vi lovte å komma tilbake til regnbogen, og denne gongen ein stump av han, som går ned i horisonten ved Munkholmen i Trondheimsfjorden. Som vanleg er det Unni Ulltveit som har vore ute med kameraet sitt og fanga inn situasjonen. Ein slik stubb av ein regnboge er det mange eigne ord for, og alt Ivar Aasen noterte seg mange av dei rundt ikring i landet.

Det ordet som kanskje er best belagt, ser ut til å vera verhovud («verhau»), med sentrum i Trøndelag, utlauparar til Fræna og Nordland, og strøbelegg frå Bømlo. Ordet kan også bli brukt om andre naturfenomen, både om visse skyformasjonar og ikkje minst om lysande flekker nær sola, såkalla bisol. Fleire andre ord for regnbogestubb kan også brukast om bisol, såleis geisl (Strandvik i Hordaland), giksel (Gudbrandsdalen, etter Aasen) og gjell (Østerdalen, etter Aasen).

Frå Hemne og Vinje er verhorn («verhånn» opplyst som namn på stubb av regnboge. I Rennebu er det notert ei litt anna forklaring; der er «verhånn» skildra som eit mangefarga band frå synsranda og loddrett oppover, ikkje heilt som regnbogen, og på same sida som sola. Ein ser dette i klårvêr, og helst i fjellet. Liknande skildringar av «verhau» har vi frå Surnadal, Meldal og Oppdal.

Andre ord for stubb av regnboge er elhovud («elhove») frå Jøren, elstuv (Velfjord på Helgeland, her om slik stubb som ein ser i horisonten under ei stor uvêrssky), regnhuv (Vinje i Sør-Trøndelag),regnstuv (Innherred, etter Aasen) og verstuv (Senja, også etter Aasen).

Som ved den meir fullstendige regnbogen er det knytt vervarsel også her. Det ligg jo også i namna på el-, regn- og ver-. Det kan heite at at regn, blåster og ruskever vil fortsette, men også at vêret dei nærmaste dagane vil komma frå den kanten ein ser biten av regnbogen. Men i Gravvik i Nord-Trøndelag heiter (heitte) det godverssol når sola har ein liten regnboge framom, det skulle bety godvêr, gjerne også langvarig.

Regnboge

Flott regnboge på Unni Ulltveits bilde her, den er til og med dobbel. Dobbel regnboge spår tørke, sjå meir om varsel lenger ned. Først litt språk: Standardordet regnboge er sjølsagt det mest vanlege, med dialektjustering i sisteleddet som -bågga, -båggå etc.
Men eit ganske godt utbreidd namn er også verboge. Dei gamle ordsamlarane (Ivar Aasen, Hans Ross, Chr. Vidsteen) fann dette i Valdres, Agder og på store delar av Vestlandet, heilt opp til Nordmøre. Dette blir også stadfesta i nyare materiale. Uttalen er gjerne «vebogje» e l. Heilt lokalt for Åseral er el(e)boge.
Eit så vakkert og spesielt naturfenomen har rimeleg nok fått knytt til seg mykje folketradisjon. Regnbogen (bifrost på norrønt, den bivrande, skjelvande brua) var brua som gudane gjekk på mellom Åsgard og Midgard. Det er kanskje som ei avspegling av dette vi har den kjente forestillinga at det skal finnast ein skatt, ei gullgryte, ved enden av regnbogen. Ei gammal tru var også at dersom regnbogen gjekk så høgt på himmelen at ein kom under han, kunne ein ønske seg tre ting. Det same dersom ein kom dit han slår ned. I Hardanger meinte dei at dersom ein greidde å kle av og på seg tre gonger under regnbogen, var ein viss på å komma til himmelen.
Regnbogen var også eit mykje brukt vermerke, slik namna på han vitnar om. Dei venta regn dersom han gjekk ned i vatn, og særleg om begge endane gjekk slik. Regnboge på kveldshimmelen var eit sikkert uversteikn i Østfold. Derimot ville det bli tørt ver dersom han gjekk heilt ned til jorda etter regn, og i det heile dersom han gjekk ned på land. Frå Østerdalen er det fortalt at om begge endane gjekk ned på land, ville det bli sol med småskurer innimellom. Himmelretninga hadde også sitt å seie for vervarselet, og likeeins forma og fargane. Svært rund regnboge ville bety regn, medan mykje raudt tydde på godver.
Det skulle ikkje vera bra å peike på regnbogen. Da ville han forsvinne, og det kunne dra vondt etter seg. Likevel har vi ein formular for nettopp å få bort regnbogen: «Regnbågga, regnbågga, skynn dæ heim, mor di legg i barseng og barnet legg i eld» (Frøya Historielag, årbok 1977, s. 72).
Stump av ein regnboge har sine eigne namn og varsel, men det får vi sjå på ein annan gong.

Jurkvist

Ja, det er ikkje noko ideelt eksemplar vi ser her, men det får likevel illustrere begrepet jurkvist. Det er nok eit eksempel på presis nemningsbruk for det vi møter i skogen. Jurkvisten er ein grov kvist som har ei utsvelling innmed stammen som med litt god vilje kan minne om eit jur. Slike finst gjerne på frittståande graner som har fått mykje næring og lys, og som derfor har vakse fort. Ordet finst først og fremst i Trøndelag og går over i Nord-Østerdalen. Men ting kan tyde på at det går vidare enn det. Eg siterer telemarkingen Knut Gamlekaas: «Brått stilna det. Motorsagene fræser ikkje argt i tennar og juvrekvist». Her kan det sikkert finnast fleire opplysningar, så send inn! På Ringerike er ordledda snudd om, så der heiter det kvistejur.

Jurkvisten kan vera utriveleg å komma borti for tømmerhoggaren. Men folk har også visst å gjera seg nytte av han, både til tjorhæl (tjorpåle) og til stallband i sledar.

I Suldal er slike kvistar kalla eistekvist, til eiste = testikkel.

Ord som har med dette å gjera, er også geit-tre om tre med slike kvistar (Ytterøya i Nord-Trøndelag; til geit = kvinnebryst). Og til slutt taskgran (Rindal), skildra som ei gran med «mykje utvekster og anna styggedom». Folk har ikkje vore pripne når det gjaldt å finne samanlikningsgrunnlag!

Kjuke

Poresopp som går på bjørk. Kjuke er vanleg namn på dette, også knuskkjuke («knøskkjuk»). Det er fleire ulike typar, som ikkje alltid blir skilt like klårt i den folkelege nemningsbruken. Stundom blir kjuke også sagt om halvkuleforma utvekster på sjølve stammen. Dette har mange andre namn: klåtre, kåte, rirkule m m, men det får vi heller komma tilbake til ein annan gong.

Knuskkjuka er også kalla gås, knuskegås eller bjørkegås fleire stader på Austlandet, bl a Telemark. Knivgås finst også, jf nedafor. Andre namn er t.d. knuskhøne (Ullensvang) og knuskkule (Selbu).

Bruken av knusk/knøsk til «eldtenne» er jo velkjent. Men dei kan også bli brukt som knivkjuke, til å stikke frå seg knivar i når ein skulle legge dei bort. Av dette kjem namnet knivsopp. Det kan også fungere som «stativ» for annan reiskap, som sylar. Bruken av slikt til nålepute har gitt namnet nålkjuke (Nesna). Har også hørt om kjuker nytta til blomsteroppheng.

I Todalen (gamle Stangvik, no Surnadal kommune) vart slike soppar på bjørka kalla råballkjuke. Den vart tørka og brukt som gummiballar.

Helgamess

(foto: Unni Ulltveit)

I dag er det 1. november, og vi har helgamess eller helgemess. Dette er det tradisjonelle norske namnet på Allehelgensdag. Det går tilbake på norrønt alla heilagra (manna) messa, som gammal kyrkjeleg merkedag til minne om alle helgenar og alle salige i himmelen. Dagen vart fastsett til 1. november av pave Gregor IV i det niande århundret.

Uttalen varierer mykje i målføra, med former som hellemess, hellemøss, hællamæss, hæg(e)møss m fl. Helgomess er sagt somme plassar, truleg påverka frå svensk.

Som vanleg er ved slike gamle merkedagar, har vi ymse varsel og teikn, gjerne knytt til vinteren som er i kjømda. «Helgamess er vetteren viss», heiter det i Ivar Aasen: Norske Ordsprog. Er han ikkje kommen før, så kjem han no, var trua, formulert slik frå Valle, om snøen: «Kjem han kje vednette (14. oktober) skriande, so kjem han helgomess ridande». Så kvite som elvane er av vatn før helgamess, så kvite skal dei bli etterpå av is, var eit anna merke.

Dei rekna med ein mildversbolk på denne tida, den såkalla helgamesstøy(r)en, eller helgamessbløyta (Austlandet), helgamessflaumen, hellemesslasken (Andebu), helgamessommar (Nordvestlandet).

Elles meinte dei at bjørnen gjekk i hi ved dette leitet, og i folketradisjonen blir mildversperioden av og til kopla i hop med bjønnvinden/bjønntørken, som gjorde at bjørnen fekk tørke mose til hiet. Jamfør hovudinnlegg om kornvind og bjønnvind 7.10.13: https://ordoguttrykk.wordpress.com/2013/10/07/

Helgamess har også eit anna liv i språket, nemleg som kraftuttrykk. Da er det nok ei erstatning for «helvete», som ein har tykt vart for sterkt. «Kva i helgamess» kan det bli sagt, eller at noko er «helgamess dyrt», «helgamess stort» etc. Vi finn denne bruken også hos forfattarar, f eks «ellers barkar det helgamess i vald» (Duun: Siste leveåre, 47); «reis til Helgamess med alle bøkene» (Bojer: Folk ved sjøen, 194); «for et helgames rop og gaul og eksering og kommandering» (Magnhild Haalke: Røsten, 11).