Sko hålka

Denne skildringa frå Verdal er frå i fjor vinter: «Oppi Verdaln har vi problemer for tida. Det e’ så uinnhålt. Det e’ blijnnhølk. Vi skulla haft nån rægndråppåa så’n ha skodd hølka». At han har skodd hålka vil seie at det er komme nedbør som har frose fast i isen, slik at det ikkje lenger er så farleg å gå. Uttrykket er trøndersk, og var «Dagens ord» her i kråa den 16.12.2012.
«Snø’n ha brynni fast ti isa» er eit anna Verdalsuttrykk for denne situasjonen.
Og på Senja har dei det logiske ordet hålkefeste om nedbør som har frose fast i isen, slik det kanskje går an å sjå på bildet.
Send oss gjerne andre ord som beskriv dette!

Reklame

Hol etter grein

Bjørk som har fått ei grein avrive. Etter slikt blir det jo gjerne det vi kallar kvisthol, men eg vil bruke bildet til å minne om eller gjera merksam på eit anna ord frå området skog og tre. Det har fleire ulike tydingar, men ei av dei tangerer inn på dette.
Ordet er brannaks, og frå Nordhordland er det registrert som merke etter avriven grein på furu. I Hardanger er brannaks oppgitt som borklaus flekk på trestamme, eller sår i borken som det tyt kvae ut av. Brannaks er eit utprega vestlandsord etter arkivbelegga å dømme, og såleis knytt særleg til furua. I Ryfylke og Sogn er/har det vore brukt om tørr furutopp (med mykje harpiks), det som elles er kalla ramtopp eller ramskat. Det skal vera ein soppsjukdom i borken som fører til dette.
Somme plassar på Vestlandet har dei også sagt brannaks om tyrived, spikved.
Til lesarar og følgjarar: Er det andre ordassosiasjonar som melder seg når ein ser dette bildet, så meld frå!

Rype

Som kjent har vi to sortar rype hos oss, om vi ser bort frå underartar. Offisielt heiter dei lirype og fjellrype, og her har vi vel ei av det første slaget. Det er elles ikkje alltid like godt å sjå forskjell på dei. Men lirypa er i alle fall noko større,og så held ho til i lågare terreng, typisk i bjørkebeltet.
Så til det språklege: Lirypa kjem stundom i uttalevariantar som liar(j)upe (Vestlandet, Valdres) og liajupe. Eit mykje utbreidd namn er også skogrype (Folldal, Nordvestlandet, Trøndelag, somme plassar i Nordland). I oppslagsverk vil ein finne dalrype, som også Ivar Aasen fører opp, men det ser ikkje ut til at det er så mykje brukt.
Fjellrypa har fleire dialektnamn som knyter seg til skar(r)- eller skarv. Skarrype o l finst ganske vidt ikring, frå Trysil via Vest-Telemark og Setesdalen til Sørvestlandet, med enkeltbelegg også andre stader. Skarvrype finst i Romsdal, på indre Nordmøre, Oppdal og i Lånke (Stjørdal), og det har nok også vore sagt i Østerdalen. Usamansett skarv er typisk for Nordvestlandet og Trøndelag, med utlauparar til Dovre og Alvdal. I Nord-Trøndelag er det gjerne skarr(e), skærr eller fjellskarr. Også fjellskarv forekjem her og der (Ytre Sogn, Nordmøre, Trøndelag, Salangen) og i Sparbu rypskarv. Eit par belegg på skarfugl har vi frå Vestlandet (Etne, Vik i Sogn).
Skar(r) kan vise til skarrande lyd, men skarv blir gjerne sett til ordet skarv om snautt fjell eller bergflate. Tilknyting til skare (på snøen) kan vi sjå i skararjupa, som Hans Ross skreiv opp i Hardanger.
Frå Mo i Telemark er det opplyst at rypa hadde namn etter fangstmetoden: Lirypa var kalla snårerupe, fordi den oftast vart fanga i snare i skogen. Om fjellrypa sa dei skotrupe – den vart skoten med børse.
Ein informant frå Ålvundeid på Nordmøre fortel at skarvrype der var særleg sagt om hoa av fjellrype. Eit eige namn på rypehoa er tippe, frå Grue og Meråker. Dette er vel overført frå tamhøna.

Men etter alt dette språkpratet er det på tide å løyse opp med litt annan rypetradisjon. Eit varsel har vore at om rypa skiftar farge tidleg, blir det tidleg vinter. Det same har vore sagt om hare og ikorn.
Nils A. Tøndel fortel frå Rustlia i Hemne at det var så stor rype eit år at traktoren velta da ho sette seg på taket av han. Dei skaut denne rypa, men da tok ho med seg vindskia på fjøset pluss tre hesjer før ho fall til ro!

Strangegran

Tilbake til skogen igjen, og forsøk på å illustrere eit ord som visstnok er ganske lokalt. Bildekvaliteten røpar at dette er det skribenten og ikkje bilderedaktøren som har knipsa. Heilt dekkande for fenomenet er det kanskje ikkje heller, men det får gå:
På ein dialektkveld i Reitstøa i Gauldalen i 1999 presenterte skogmannen og singsåsbyggen Nils Reiten ei lang liste med nemningar og uttrykk knytt til skogen. Eitt av desse var strangegran, forklart som «nesten kvistlaus gran som står innklemt i bestand». Ordet er registrert berre denne eine gongen, og er på bakgrunn av det komme på trykk i Norsk Ordbok bind 10. Har du andre ord for det same, så send inn!
Førsteleddet er ordet strange, som vil seie trestamme der greiner og topp er kappa av. Det er kanskje særleg brukt om lauvtre i samband med vedhogging (bjørkestrange), men her er det altså kopla med gran.

Dompap

Kjent og triveleg type som er hos oss heile vinteren. Markerer seg særleg i fuglebandet ved juletider, og derfor delvis kalla ”julfuggel’n”. Dompap i nek må vel vera eitt av dei aller mest brukte julekortmotiva. Namnet dompap er som så mange andre ord innlånt frå lågtysk, og det er pgså brukt i dansk. Eit anna namn som kan kaste språkleg lys over dette, er domherre, brukt f.eks. i Nordli (og her kanskje innkomme frå svensk). Dompap og domherre betyr faktisk akkurat det same, -papp som i pave, og fjørdrakta minner om drakta til ein domherre – medlem av domkapitlet, samling el råd av geistlege ved ei katolsk domkjerke.
Fleire av namna på dompapen kan også vera brukt om andre fuglar, slik som snøfugl. Om dompap er dette registrert frå Suldal pluss eit par plassar på Nordmøre og i Trøndelag.
Ein del namn viser til den sterkt raude halsen og undersida hos hannen: Blodfink(e) i eit par ordsamlingar frå tidleg 1800-tal, blodmige (Vest-Telemark, Sunnhordland, Sogn – også om andre fuglar; det var folketru at slike fuglar forårsaka blod i pisset til krøtter), raudstert (Stavanger, Sparbu). Folkeminnesamlaren Karl Braset noterte også «raukjølk» (raudkjelke) om dompapen, dette er elles meir brukt om raudstrupe.
I Hardanger har dompapen fått namnet Palmtjuv (til palm ‘rakle’), fordi han tek blomsterknoppane på frukttrea. Klumpenebb er oppgitt frå Søndre Land.

Understandar

Unnerstannar, onnerstannar, onnstannar – alt dette er trønderuttrykk for eit bestemt skogfenomen. Uttalen er sjølsagt med så palatale n-ar som råd, så ikkje-trønderar må kline tunga skikkeleg opp i ganen!
Det som er prøvt å illustrere på bildet, er eit lite tre som veks opp under andre tre i skogen. Først og fremst er det vel snakk om gran. Desse blir hindra i veksten av dei større trea og får dermed tette årringar og hard ved. Såleis blir dei sterke og motstandsdyktige mot råte, og kan bli gode emne til kornstaur og hesjeved. Pål Vannebo frå Overhalla skriv om dette i Årbok for Namdalen (1988, s. 54): «Ei gran som blir hundra i voksteren av større tre blir ein onnjerstannjar, og blir onnjerstannjara fristilt og får høve til å vekse seinare, får dei som store mærgstaur. Når ein stokk med mærgstaur blir saga, får planken kålv». Mergstaur blir da ein indre kjerne med små årringar.
Ordet understandar (med variantar) om slike tre er registrert frå to åtskilte område i Nord-Trøndelag: Det eine er Stjørdalsbygdene, og det andre er Inner-Namdalen pluss Snåsa.

Dette har altså ingen ting å gjera med det engelske understand ‘forstå’. Bokstavleg talt var vel dette å stå blant nokon (og forstå kva som gjekk for seg?), mens vårt forstå i bokstavleg meining er å stå framfor nokon (og få forklart ting?).

Til slutt: på Høylandet er «ponnjstannjaran» også brukt i spøk om føtene!

2013 samandrag

The WordPress.com stats helper monkeys prepared a 2013 annual report for this blog.

Here’s an excerpt:

The concert hall at the Sydney Opera House holds 2,700 people. This blog was viewed about 22,000 times in 2013. If it were a concert at Sydney Opera House, it would take about 8 sold-out performances for that many people to see it.

Click here to see the complete report.