Berrflekkåt og røvletøya

Snøsmeltinga går sin gang,og på eit visst steg i prosessen kan det slå slik ut, med snø og berr mark om kvarandre. Om denne tilstanden blir det gjerne sagt at det er flekkbert eller flekkjebert. I mange målføre vil ein også kunne seie at det er berrflekkåt, berrflekkete e.l.

På Nord-Vestlandet somme stader heiter det at det er røvletøya eller rovletøya når det er tina slik at snøen ligg at berre i flekker eller strimer mellom tuvene. Til grunn for dette ligg verbet rovle, som betyr nettopp å tine så det blir snøberre flekker. Å revle kan tyde det same, og likeeins ravle (det siste frå Ringebu).

Rovletøyr eller rovlatøyr er mildver som gjer at det blir rovletøya (Sunnmøre). I Vanylven er det også for spøk snakk om «rovlatøyr i håra» (dativ) når nokon har snaue flekker i hårbotnen.
Desse orda kan jamførast med islandsk refil-þá, som viser til akkurat det same, når snøen ligg att i flekker eller striper.

Når marka er røvlete, er ho nesten berr (Hjørundfjord), og ordboksmannen hans Ross fører opp adjektivet rovlåt frå Nordmøre om snøen, med tyding ‘stripete’. Det vil vel seie at han ligg att i striper. Ordet er ikkje belagt i nyare materiale frå Nordmøre.

I eit ganske avgrensa område vestafjells møter vi ein annan ordstamme. I Valdres og Hallingdal heiter det at det er flekatåe når det er slike forhold, medan vi har flekabert i dei sørlege Valdresbygdene (Sør-Aurdal, Etnedal) pluss Numedal (her registrert av førnemnte Hans Ross). Ross fører også opp flekatien frå Numedal. Hemsedal har også substantivet flekatåe om flekkvis berr mark. Til grunn her ligg eit verb å fleka, som betyr om lag det same som rovle eller revle – å bli stripete eller flekkete når snøen brånar ujamt.

Temmeleg lokalt innafor Hordaland har vi rabbabert frå Modalen og robbabert frå Voss. Da er det snøberre rabbar; haugar og knausar stig nakne opp or eit snølandskap.

Men det går den vegen det skal, og så får vi håpe det ikkje blir verken svultetøyr’e – dårleg og sein snøsmelting (Jølster) eller «hålksommar» (trøndersk, bl a Meldal). Og den tida er vel forbi da det gjekk an å vitse med at dei hadde ein sommarfestival i Røyrvik som vart kalla «bærrflækkdåggå».

Reklame

Gulsporv

Gulsporven er med oss heile vinteren igjennom og trufast gjest på fuglebrettet. Her er det Kristian Voldheim som har fanga han inn.
Gulsporven hører til busksporvane, ein eigen familie av sporvefuglar som lever i buskvegetasjon og som liknar gråsporven.

Som vi ser, har han mykje gult i fjørdrakta si, så gulsporv er eit høveleg namn slik sett. Men rundt ikring i målføra kan han ha mange andre namn. Mange stader austafjells og somme stader på Vestlandet heiter han gulskul eller gulskur, også med variantformer som gusskul. I Romsdal finst gulskøre, og inn på trøndersk område kjem han med gaulskor’ i Oppdal (med gammal uttale av adj gul). Hist og her i Hedmark fylke er namnet omlaga til gulsko, og i Sunndal kommune på Nordmøre er det gulskjor.
Usamansett skur kan også stundom bli brukt om gulsporven. Kva dette skur eller skul er for noko, er litt usikkert. Uttalen med tjukk l mange plassar kunne peike mot opphavleg –rd i utlyden. Men det blir likevel helst sett til det norrøne skurfir ‘fugl’ og færøyisk skuri ‘ung måse; skårung’.
Andre namn med gul- er gultetting (Namdalen, Nordland) og gulspikk(e) eller gulspekke (Austfold, Telemark, Nordland).

Fleire namn på gulsporven har førsteledd grøn-. Dette passar ikkje så godt, og det har vore gjetta på at fleire av desse frå først av kan ha hørt til for eksempel grønfink eller grønsisik og deretter er overført på gulsporven. Grønskul eller grønskur har vi ganske mange plassar sønnafjells, og grønskol eller grønskor i indre bygder i Sør-Trøndelag. Grønsporv er ganske utbreidd i Trøndelag, og grønskjor på Nordmøre og i eit par tilgrensande trønderbygder.

At han gjerne gjestar kornbandet i jula, har ført til namn som kornskur i Hardanger og kønnspikk i Telemark, og likeeins jolefugl i Valle..

Gulsporven har ein karakteristisk song der han tel til sju og går ned på siste tone. Dette blir av og til herma som «se-se-se-se-se-sel-sjit» og har gitt namnet sesselskit (somme stader i Trøndelag og på Helgeland). I barndommen lærte eg at når det var finvêr, var gulskjora fin i målet og sa «heitt-heitt-heitt-heitt-heitt-heitt-skiiin». Men var det ruskete, var «songen» grovare og kvassare: «tett-tett-tett-tett-tett-tett-skiiit!» Frå Aure på Nordmøre er det rapportert om eit fuglenamn «heittskino», som skal spå finver. Dette kan kanskje vera gulsporven.

Elles er det utbreidd oppfatning at han varslar snøvêr. Så får han da også av og til heite snøsporv, sjølv om det jo er det offisielle namnet på ein annan fugl. Snøskur er registrert frå Nordhordland («snjoskør») og Farsund. Far min bruka seie at «gaulskjora» «visste» styggvêr, helst i form av snø.
Men å få han i kornbandet var bra, det skulle tyde på godt kornår. Di meir gulsporv i bandet, di betre.
Og i samsvar med den eldgamle trua i folkemedisinen at likt kurerer likt, har ein meint at kjøttet av gulsporv skulle kurere gulsott.

Tjyvskog i asver

Denne vinteren har vore prega av stri vind, og vi har ganske ofte hatt ord for vind og vêr under «Dagens ord». Sjå f.eks. om pannerivar 9.11.13, galnvind 17.11.13 og galnversnatta 19.11.13.
Her skal vi i første omgang minne om eit ord som Trond Dragøy har med i si ordsamling frå Senja. Det er tjyvskog, brukt om busker og tre som står bøygd unna vinden.
Eit velkjent ord i nordlege og vestlege delar av landet er asver, som betyr svært skiftande uroleg vêr, med storm og sjøburd. Eit heilt lokalt frå Meldal og Rennebu er råvvåvær, som også betyr omskiftande og uroleg vêr. Det er også skildra som surt, kaldhustre ruskvêr med små solgløttar innimellom. Berre for å minne om eit par av orda som beskriv slikt vër. Snd oss gjerne dine!

Men når vi ser trea bøye seg i vinden her, er det freistande å minne om historia om dei to smølværingane som var inni Valsøyfjorden og skulle leite seg ut flaggsongemne. Dei drog på skogen, men akkurat den dagen bles det ein del, og det susa i trekronene. Da vart dei så redde at dei gav opp heile greia og for heim att. Seinare ein gong var dei på havet og fiska, i storm og uver, og det barst ikkje betre til enn at dei kollsegla. Dei kom seg oppå båtkjølen, og som dei låg der og rei på kvelvet og venta på berging, sa den eine: – Ja, i dag e det bra vi ikkje e i skogja, det ska varra en kjølinn verdag der!

Tisvarande er fortalt om hitterværingar i Orkdalen. Men vi kan sitere ein annan hitterværing, da heldt på i ruskveret: -Dem sei det, at den norske vinter e så vakker. Men dem som sett ni varmen ni Ittali’n og finn på sånt, dem skoill ha vorre-med utfer Sulsfalla dem, ein dag når det e nordavindsrokk og snøkave!

I fjor var det vanvittig strie vindkast under Landsskyttarstemnet på Oppdal. Men før ein gong det hadde blåse frykteleg der i bygda, diskuterte kallane forholda etterpå. Ein av dei fortalte at han hadde kjent kor stueglaset hans gav etter når han la handa på det. Men ein kjent storlygar tok kaka: – Mitt sto som ei tåt’ inni stuggu!