Som ku i grøn eng

Ja, denne her har det verkeleg som ku i grøn eng. Kua har sett spor etter seg i ei lang rekke talemåtar som fungerer i overført forstand langt utanom landbruket. For eksempel nettopp det å leva som ku i grøn eng – å leva godt. Alternativt, og mykje mindre poetisk, det trønderske » å levva som hoinn ti ei dau merr».
Å komma som ku for økshammar er å komma akkurat passe, i siste liten, eller når det høver spesielt godt, f eks rett før ein skal til å eta.

Vi må ordne dette ”no med kyrne går så roleg» er det sagt – no medan det er rolege forhold og vi kan ta oss av dette.
Kua er vel eit vanedyr, og ”som kua på ei ny dør” er eit utrykk for å vera forvirra, desorientert, ubehjelpeleg e l. Det er like vanskeleg som å syne kua ei ny fjøsdør, kan det bli sagt. Eller å få ei gammal merr på eit nytt tråv. Gammel vane er vond å vende. Det er her elles artig å notere at Marcus Thrane i si tid uttalte at den konservative avisa Rigstidende såg på framtida på same måten som «som en Ko paa en rødmalt Dør».

Er det godt samhald og vennskap mellom to menneske, heiter det at dei er som to raude kyr – eventuelt: Som to raude kyr i ei grøn eng. Men vennskap kan gå over styr og gå over til konflikt, og da kan det hende at kua og nepsekkjen treffest – det går mot eit uavvendeleg oppgjer (to som har noko uoppgjort), det er like før det smell.

Og når det er gått så langt at ein har passert eit kritisk punkt, det er ingen veg tilbake, ikkje rom for forhandlingar, heiter det på trøndersk at «da va kua sælt».

Eit kuval eller kuverd er verdien av ei ku. ”Det va itt nå kuval”, eller rett og slett ”det va itt nå ku”, kan trønderen trøste seg med når noko går sundt eller går skeisen på anna vis. Det er ikkje så farleg med det, tapet er ikkje så stort, det kunne vore verre. – Det va itt nå ku, sa mannen, han mista merra. Meir vondskapsfullt i tonen blir t d når ein trasig nabo går bort, og den nyss nemnte mannen skal til og med ha sagt det da han mista kjerringa. Frå Rørostraktene blir det fortalt om ein som hadde hogge seg og vart frakta heim på «veltvogn» (bikkvogn). Kona til den uheldige fekk forklart situasjonen, og skal ha sagt: – Å, det va no inga ku da! Også i kortspell blir det brukt: – Det e itt nå ku vi spælle om – det er ikkje så alvorleg.

Kua blir (sikkert ganske urettferdig) rekna som både sta, dum og litt klossete. Om noen er sta og står på sitt og lar ting gå så langt at det går gale, kan ho eller han få høre: – Det e no ku! Svein Guddingsmo i Verdal fortel om ei hending i nabogrenda hans. På ein gard dreiv bonden me dhøykjøring, og kona var med og trappa lasset. Det var temmeleg bratt der, og det bar ikkje betre til enn at da lasset var nesten ferdig, ramla både kona og høyet av vogna og hamna nedover bakken. Kort og høglydt kommentar frå bonden: «- Det e ku!»

Reklame

Raudkløver

Det begynner vel å bli rette tida å presentere denne. Raudkløveren er rekna som ein innført art i Norge. Han gjorde sitt inntog i jordbruket med kunstenga, og vart visst ikkje vanleg før langt utpå 1800-talet. Likevel har han mange namn, skikkar og tradisjonar knytt til seg, blant anna kransbinding. Ove Arbo Høeg er inne på at somme av namna frå først av kan ha hørt til skogkløveren (Trifolium medium), som må ha vore den mest kjente raude kløverblomsteren før raudkløveren kom i bruk.
Mange av namna kan også brukast om kvitkløver, eller som ei fellesnemning for fleire slag kløver. Vi møter også namn som elles er nytta på heilt andre artar, jamfør t.d. blåknapp og jonsokblom nedafor.

Den karakteristiske mørkeraude farga har gjeve motov for mange namn. Raudkoll(e) er mykje utbreidd, kanskje ein god nummer to etter standardordet raudkløver. Rauddupp(e) er eit typisk trønder- og nordmørsord, raudkrans og raudknapp finst i Sunnfjord og Aurland, raudtopp noko spreidd, raudkaus på Helgeland og raudhuve i Tingvoll. Pluss mange fleire. Stundom må dei ha oppfatta blomsteren som meir blå: Blåhatt (Leikanger), blåknapp (Sogndal) og blåkoll (Nord-Gudbrandsdalen).
Etter blomstringstida har vi namn som jonsokblom (Suldal, Bremnes), jonsokkoll (somme stader på Sunnmøre) og jonsokskuv (Skodje). Leddet -skuv går att i fleire av namna; det har ei allmenn tyding ‘dusk, topp, kvast’.
Ungane har brukt å eta honningen i kløverblomster, og ei rekkje med namn syner til dette, bl.a.: Sukkerblom (Telemark, Agder), sukkertopp (det sørlege Austlandet, somme stader i Agder), sukkertust (Vestfold), søtekolle (Haugesund), søtetopp (Leikanger), søtknapp (Sogn), søthans (Oppdal), honningblomster (Kristiansund).
Ei eiga gruppe utgjer namn som fløytekolle (Rogaland), rømmekolle (fleire stader i Hordaland) og mjølkekolle (Stavanger), desse også (og opphavleg?) brukt om kvitkløver.
«Dusken» på kløveren minner om duskane som hosebanda er pynta med, og det har ført til namn som sokkebandsdusk, sokkebandsskruv, sokkebandspryd, sokkebandsblom, hosebandsdusk m fl. Desse ser ut til å vera konsentrert til Vestlandet først og fremst, men frå Oppdal er oppgjeve hossobandsskuv.
Smære er eit kløvernamn som hører til austafjells, og som også finst i dansk (og nærståande ord i islandsk og færøyisk. I Austfold og Akershus har vi ei anna avleiing, smæril. Her har vi ei ordrot som Alf Torp meiner ha tydd ‘leppeblomster’, og som kan vera i slekt med å smile.
Raudkløver er nasjonalblomsteren i Danmark.

Frosk

Den 30.7. i fjor hadde vi hovudinnlegg om froskeegg og ord for det: https://ordoguttrykk.wordpress.com/2013/07/30/. Her har vi den fullt utvikla frosken.

Ein frosk er ein frosk, seier du kanskje. Og det er nok i ferd med å bli det, som følge av den raske standardiseringa vi no ser i ordforrådet. Men som vi skal sjå, er det ikkje så få både regionale og lokale nemningar for denne skapningen. Det kompliserer bildet litt at somme av orda også kan brukast om padde.

Sjølve ordet frosk har vi alt i norrønt. Det er eit fellesgermansk ord som er i slekt med frode/fråde ’skum’. Ein slektning har vi også i det danske og svenske ordet frø om frosk. Dette har vi også i eit avgrensa område her i landet (Eidskog, Sør-Odal), der frau kan brukast om både frosk, froskeegg og padde.

Ei stor gruppe av namn på frosk knyter seg til ein ordstamme lap(p)-. I botnen her ligg eit verb å lapa, som blant anna betyr å henge slapt ned, eller å dildre, om ein blaut masse. Lappe om frosk finn vi i hovudsak i Møre og Romsdal og litt inn i Nordfjord. I einstava form lapp er det notert i Fron, og i eit par eldre kjelder. Lopp har vid utbreiing på det sørlege Austlandet pluss Telemark. Så er det nokre samansetningar, som mylapp (vel opphavleg myr-) frå Gudbrandsdalen og Romsdalen, vasslapp frå Sør- og Midt-Gudbrandsdalen og grolapp frå nokre spreidde stader. Hist og her på Austlandsflatbygdene er frosken kalla paddelopp.
Ei veldig logisk nemning på frosken er ein hopp, frå Nord-Trøndelag. Først og fremst Namdalen, men også Snåsa og Sparbu. Hoppetosse er helst brukt om padda (Austfold, Vestfold), men i Nøtterøy skal det også vera brukt om frosk.

Nokre fleire froskenamn på tampen: I Sunnhordland finst samansetninga paddefrosk. Hans Ross (1895) skreiv opp myrfisk frå Innherred; det er visst ikkje rapportert seinare. Poss har eit isolert belegg frå Åsnes.

Er frosken mørk på farge, betyr det regn, vil folkemeteorologien ha det til. Eit anna varsel, frå Elverum, seier at om du ser ela (firfisla) før frosken om våren, så vil du bli rask og kvikk i det nye året, men ser du frosken først, kjem du til å bli lat. Det forklarer kanskje ein del?
Nei, det er ikkje så greitt, sa kjerringa, steikte frosk i vaffeljernet.

Svartsnigjill

Ja, her har vi han. I overskrifta har vi namnet «mitt» på denne skapningen, og det deler eg i alle fall med mange andre nordmøringar, pluss ein god del trønderar (Fosen, Oppdal, fleire stader i Nord-Trøndelag). Namnet er også registrert frå Stryn, Sunnhordland og Drangedal.
Men denne karen har mange andre namn. Det offisielle er skogsnigel/skogsnegl. I Nord-Trøndelag blir han ofte kalla snåk eller snok: ”Det månnå, det månnå, sa snåka, da a holl-på sju år over dørstokkjen”. Her finn vi også geitsnåk, og da kjem vi over på ei gruppe nemningar med førsteledd geit, som geitsnigel, geitsleip(e), i indre bygder i Sør-Trøndelag også gjet-sleme. Geit- er vel på grunn av «horna». Stundom kan motiva med fargen og horna vera kombinert, som i svartgeitsleip. Rennesleipe er eit gammalt namn registrert frå Elverum, og sleipsnok frå Inderøya.
Han er også stundom kalla tettegubbe, fordi dei la han nedi mjølkekaret for å få tettemjølk.

Når svartsnigelen kjem fram og kryp over tørre plassar, eller dreg seg på tre og grasstrå, veit han regn. Dette varselet kan også vera meir nyansert: I Rennebu heitte det at han spådde regn dersom han vendte hovudet mot nord. Frå Øksendalen har eg hørt at han spår regn om han ligg i ro på vegen. Men kryp han, er det visse teikn: det skal bli reng om han kryp oppå tuvene, men regn om han held seg nedi dumpene. Slike varsel har også ført til namnet regnsnigel (Sør-Aurdal, Numedal, Surnadal).

Og enno er det mange namn, men det blir det ikkje plass til i denne omgang. Send oss gjerne nemningar, varsel og truer om skogsnigelen!

Eg er freista til å ta med ei herme etter ein uforfalska original frå mine heimtrakter som var sterkt engasjert i EF-stiden i 1972. Han var sterkt imot, og kronargumentet hans lydde slik: «- Visst oss bli med ti EF, da kjem dem oppover ’na helvetes italiener’n og it opp all svartsnigjill’n borti skogja!»

For å balansere opp dette, avrundar vi med Olav H. Hauges dikt «Snigelen»:

Frå dyskvått, skuggalt gras kom han til vegen,
eit veldig hav av grus som duvar grått.
Men lygrå dimd og muskregn spår han godt
og lagleg vêr for yverfart. Sterkt dregen

legg han i veg, set modig beint til havs
med djerve stag og baugspryt liksom ‹‹Håpet››.
Eit fårleg hav! Her er det utrygt, ope,
og havaristar ligg her alt til grafs.

Men det er tidleg enno; ingen bil
å høyra, mjølki og eit rakle hjul
er venteleg farten; sol i sand

er dauden. Byrg skrid han utan tvil
sin kongeveg, – veit burtum veghard kul
er råsken snigleskog og grøne land.