Bjøllesau

Vi får håpe dei som driv med slikt, får dei aller fleste sauene sine velberga og uskadde heim. Her er eit fint eksemplar av ein bjøllesua, fanga inn av Kristian Voldheim. Mange endar vel opp som fårikål i desse tider.

Her i Norge brukar vi jo ordet sau som artsnamn, i motsetning til danskane og svenskane, som har får. Dette siste er jo mest litterært og bibelsk, bortsett frå i samansetningar som nettopp det nemnte fårikål. Ein vestnordisk variant på får finn vi i namnet Færøyane, som bokstavleg tala tyder ‘sauøyane’. Sau går inn i svenske målføre t.d. i Jämtland.

Ordet sau er identisk med det gotiske sauþs ‘offer’. Det har vel vore bruka sauekjøt til heidenske ofringar. Ordet er i slekt med å syde ‘koke’, slik at sauen er det dyret som vart koka.

Bjøllesauen er sauen som ber bjølla, og får skiftande namn i målføra etter kva ord ein har for hosauen, søya: bjøllesøye, bjølleskjedde, bjølletikse («bjillteks») m fl.
Overført om person er det ein som er leiande, som fører an i flokken. «Dar bjellesauen gjenge fyre, fyle hine ette», heiter det i eit ordtak i versjon frå Sunnfjord.

Til slutt i dag ei historie på vaskeekte Valdres-mål, som involverer både bjøllesau og bakvendtsnakk. Den er henta frå Gunnar Hauge: «E det ikkji sant, so e det gødt løgé. Historio o skrøno or Valdresbygdo» (s. 36): ”So lettvint va det kji ratt o få det te alle stan. I ein heim hadde dei kji vaffeljødn, men kjeringé brukte o gå te granna uppi Bakka o fekk steikji vaffela der. Dessa fysste følke hadde ei bjøllesøye so va so gjæv, dei akta ho so gødt o passa nøye på ner ho skulde lembe.
Den helvvaksne døtte på gardé va fælt upptaki tå dessa med, men ho hadde so lett før o tala lite bakvendt. ”Ho mor lemba den dagen bjøllesøya va uppi Bakka o steikte vaffela,” førtelde jenta”

Reklame

Sopin, svang, eller rett og slett hungrig?

Glupsk spalteredaktør, klar til å kaste seg over sjømaten. Det vanlegaste adjektivet i norsk som fortel om det å kjenne svolt, er sjølsagt svolten/sulten, med uttalevariantar som svultin, sultin, svøltin etc. Dette er opphavleg ei partisippform til verbet å svelte.
Men det finst naturlegvis mange andre ord i norsk som betyr’svolten’. Eit av dei mest utbreidde er hungrig, også dette i ymse uttaleformer (hongri, hongrau etc). Same ordet har vi jo både i svensk, tysk og engelsk. Likevel er det ikkje nødvendigvis lånt. Substantivet hungr fanst i norrønt, så adjektivet kan vera utvikla på heimleg grunn.
Sopen eller sopin er eit ord som gjerne blir knytt til Trøndelag. Mest typisk er det kanskje for nordfylket, men det er/var ein god del brukt i sør også. Dessutan finst det spreidd nedover på Nordmøre og i Romsdalen, og andre vegen har vi det i Nordland og heilt opp til Troms. Det er nok avleidd til verbet sope ’feie, koste’. I Gauldalen har ein hatt eit refleksivt verb å sopes, om å leite, snoke (etter mat). Den kjente spelmannen Asmund Bjørken kom med ordet sopskjølder frå Verdalen. Det vil seie skjelving av svolt.
Eit ord som er heilt avgrensa til Trøndelag, er matin (maten). Slik som sopin dette har tyngdepunkt i nordfylket, men ein kan også støyte på det i Fosen. Direkte avleidd til substantivet mat, som vi forstår.
Vidare har vi fleire samansetningar med mat pluss eit adjektiv som betyr ’lysten’, t.d. matlotten (også det trøndersk). Mattidig (”mat-tiau”) dukkar opp austafjells mange plassar, men med utlauparar til Sørvestlandet og Orkdalen.
Ein interessant etymologi har svang. Det er svært så kjent nordafjells, særleg i Nord-Norge. På trøndersk grunn har det kjerneområdet sitt i Namdalen. Ei meir opphavleg tyding er ’slunken, tom (over magen’). Ordet er i slekt med å svinge, så når ein er svang, er magen altså så tom at han svingar innetter! Her kan vi jamføre med svange ’lyske, lårkrik’, som jo også er noko som svingar inn.

Vi får tru redaktøren på bildet vart stappmett – eller trutmåttå, som det heiter på gammaldags bynesing

Trottig som ei bie

Bier er i mediebildet om dagen. Det minkar faretruande med dei, og dette er absolutt noko å ta alvorleg. Sjølv fekk spalteskrivaren, som et honning på kakeskiva kvar dag, merke det her om dagen da det viste seg at det ikkje var honning å få kjøpt på ein plass der han rekna det som sikkert at det skulle bli handel.
Biene er viktige ikkje berre for honningproduksjon, men også for bestøving av mange planter. Sjølvaste Einstein skal ha sagt at dersom biene kjem bort, har menneska berre fire år att å leva på jorda. Årsakene til tilbakegangen er dei vel ikkje heilt sikre på. Men biene er sårbare for endringar i naturmiljøet, og mykje tyder vel på at insektgifter kan ha ein god del av skulda.

Sjølve ordet bie er det ikkje så mykje å seie om, og det er lite eller ingen målførevariasjon. Einast at det somme stader er hankjønn, ein bi.Dei meiner at bi(e) er ei form som er lånt inn frå tysk og dansk. I norrønt heitte det bý (aksenten syner at y-en er lang).Eldre dansk hadde også forma by. Tysk har i dag Biene, men «bi» finst som dialektform. Etymologien er elles ikkje heilt klår, men det er ikkje urimeleg at ordrota opphavleg har vore lydhermande. Men biene har i alle fall sett spor i seg i språket i talemåtar ut frå eigenskapar vi tillegg dei: «flittig som ei bie» eller «trottig som ei bie».

Ein hovudskilnad på bier og kvefs er som kjent at kvefsen er mykje tynnare over «midja». Og så stikk bia berre ein gong. Såleis er eit biestikk dødeleg – for bia!

Det er ikkje mykje tilfang frå folketrua å finne om bier. Men frå Østfold er det fortalt at dersom biene flyg flokkevis til kubane, blir det regn.

Knakk og krakk

Fredag 30.8.14 opna eg ei utstilling av knakkar/krakkar i Klæbu. Her kjem ein litt redigert versjon av innlegget, med plakaten for arrangementet som illustrasjon:

Knakken/krakken er kanskje litt uanseleg mellom møblane, men han er viktig, og har si kulturhistorie. Ordboksdefinisjonane er stort sett enige, det er eit enkelt sittemøbel, særleg av tre, med eit sete (sess) festa på (oftast fire) føter eller stettar (men det finst for all del «tristettaknakka»), og det er ikkje ryggstø eller lene. Nærsynonym er lånorda skammel og taburett; knakk og krakk er begge heilnorske.
Orda knakk og krakk betyr oftast akkurat det same. I ordbøker kan vi av og til sjå at ein prøver å nyansere knakk til liten krakk, men det er det knapt dekning for. Vi har jo også f eks storknakk, som er eit nordmørsord for langbenk. Så det er nok meir geografisk og generasjonsmessig forskjell. Knakk blir avløyst av krakk, som del av den standardiseringa vi ser så masse av i ordforrådet i dag. Knakk hører heime nordafjells: Trøndelag, Møre og Romsdal, Nord-Norge.
Dei to orda er faktisk ikkje i slekt i det heile tatt, ikkje av same rot. Knakk er faktisk eldst, det er belagt i norrønt som knakkr. Det hører til same ordrota som f eks knagge. Krakk er ikkje belagt i norrønt, men har språkleg samanheng med krake/kråkkå (‘påle, staur’) og krok, og t o m adjektivet krank ‘sjuk’ hører heime i den ordslekta. Ja, er ein krank, så kan ein jo bli krakksittandes, som dei seier på Austlandet. Ein greier ikkje å gå (pga skade, sjukdom, svakheit) og må forbli sittande på krakken.
Det er jo mange typar knakk eller krakk: f eks kjøkkenknakk, som er typisk. Storknakken om langbenken, på framsida av langbordet var vi så vidt inne på (indre Nordmøre). Den er utypisk fordi den er så lang, det er plass til meir enn ein. Ein prototypisk knakk har plass til ein person. Mange plassar vart nok storknakken kasta ut i lag med langbordet. Sjølv har eg mang ein gong sitte på ein spellmanssknakk.
På Nordmøre var det noe dei kalla kistknakk. Det var ein knakk eller liten benk med eit rom der ein kunne ha tølene sine. Stundom var det låsbart. Den fungerte særleg som ein slags kombinert reisekoffert og garderobeskap for tenesttauser. Var det ryggstø på han, vart det kiststol i staden.
Knakken kan ha hol, da blir det ein såkalla holknakk eller hølknakk (eventuelt hølkrakk). Holet kunne vera for nattmøbel, men det kunne også vera større hol i setet så ungar som skulle lære å gå, kunne bruke den som ein slags gåstol. Å sitt på hølknakka (Soknedalen, Budalen) er å bli oppgjølt og forkjælt, bortskjemt, eller også å ville stå på god fot med noen, prøve å innynde seg.
Det var vel ein slik hølknakk han Oluf i Rallkattlia satt på da Gammelmonsen såg sitt snitt til å få tak i hans edlare delar.
Og så har vi ikkje minst fjøsknakken, til å sitte på når ein mjølkar. Hadde ein berre visst om alle tankar som har gått gjennom hovudet på dei som har sete på ein slik ein gjennom tida! Urvne budeier om søndagsmorgonen for eksempel, etter fest og dans kvelden før. Får driste oss på ei lita historie om denne knakken: Det var kveldsstell i fjøset ein laurdag, kjerringa og fjøstausa satt på kvar sin fjøsknakk og mjølka kvar si ku, med bøtta mellom låra. Plutseleg datt bøtta ned for fjøstausa. Kjerringa illsint: – Kva er det du tenkje på? – Nei, eg tenkje på at i kveld så kjem ‘en Lars, sa ho. Det var vel ein grunn til at det ikkje vart nok åtklemt!