Nordvest og haggelbrest

Det er tida for stridt vêr og store nedbørsmengder. «Elingan jaga kvarander i liå», som ein nordmørsdiktar skreiv. Biletet denne gongen er knipsa under ei haglskur.
Slikt er det også mange namn på i norsk talemål: Haglskur, haglbyge, hagleling, hagldrive, haglflo, haglfloing, haglkave m m.
Somme er heilt allmenne, andre kan vera meir lokale, som haglfræning (Hareid) og haglfuke (Vanylven).

Det kan verke som mesteparten av dei meir særmerkte orda på dette området hører til langs kysten i vest og nord. Haglebar er eit nodvestlandsord for vêr med haglbyger, og til dette får vi ein haglebare, som er ei piskande haglbyge, ein haglebardysing (Sande på Sunnmøre) og ein haglebareling. Som forfattaren og politikaren Marie Lovise Widnes Johansen frå Vanylven skildrar ein typisk vêrsituasjon på hennar kantar: «rennedriv og haglebarelingar den eine dagen og spillevatn og strupleregn den andre».

Haglbrose og haglbrøyse er også typiske vestlandsord, frå Sunnmøre og heilt ned til Ryfylke. I Suldal er ei haglbrosa ei haglskur i vind, så det piskar mot ansiktet.

Så har vi haglbrest og haglbresting, ord som er spreidd oppover langs kysten frå Hordaland til Troms. Frå Frøya heiter det at dersom det er vind mellom vest og nord, og det så kjem ein «haggelbrest» (haglskur som kjem brått og er svært kraftig), vil vinden ikkje gå meir til nords, men ha ein tendens til å dreie meir vestleg igjen. Elles går dette inn i talemåtar som «sørvest og haglbrest», men meir vanleg «nordvest og haglbrest». Dette skal elles lova bra, skal ein tru ein litt utvida versjon frå Øksendalen på Nordmøre: «nordvæst og haggelbræst e godvêra næst». (det er altså nærast godvêret; merk at næst løyser ut dativform «godvêra» her).

Reklame

Å smi kaura

Vedfyringssesongen er i gang for mange av oss, og vedfyringa har sin terminologi. På bildet ser vi flott krulla tennspon som du får når du brukar kniven riktig på ei skie opptenningsved. Og å smi betyr å spikke, for den som stussar på overskrifta.
Opptenningsveden har mange namn, som tennved, eldtenne, kveike, kveiksle, nøreved m.m. Men somme namn går spesielt på denne krulla forma. I Setesdal og Åseral er dei såleis rett og slett kalla krulla(r).
Eit mykje utbreidd ord for slike sponar er kaur eller kaure (i fleirtal kaura). Det er vanleg i Trøndelag og på Nordvestlandet (ned i Sogn og Fjordane), og finst også i Nord-Norge. Somme plassar austafjells kan ein også gjera seg forstått med det, som Gudbrandsdalen og Land. På Nordmøre og i Romsdal også i samansettinga kaurfløy.
Kaur(e) har ein etymologisk slektning i kåre. Dette er bruka om krulla spon i Østerdalen, Gudbrandsdalen, somme stader på Hedmarka, i Romsdal, hist og her på Nordmøre, ganske utbreidd i Trøndelag, og dessutan i innflyttarmålet i Bardu i Troms. I Grong seier dei tennkåre. Grunntydinga til både kåre og kaure er ‘krulle, bøye’. Mannsnamnet Kåre tyder såleis eigentleg ‘den som har krulla hår’.
Krusa hår er det same som krulla hår. Og kruse om krulla tennspon finn vi i Valdres, Ryfylke, mange plassar i Sør-Trøndelag og inn på nordmørsk grunn i Rindal. Det er enkeltbelegg også andre stader, og frå Nissedal i Telemark er nemnt tørikrusar (tyri-).
Setesdølane har eit særmerkt verb for å smi (spikke) kaurar – å sivre («sivre krulla», «sivre til spika»).
Kaure, kåre og kruse kan altså gå litt om kvarandre i Trøndelag. Ivar Eggen, Melhus, har ei historie om det: Den nybakte bestefaren som vart spurt kva den nyfødde gardguten skulle heite. – Jau, det var Kruse. Spørjaren stussa litt, og da sa bestefaren: – Ja, eller Kåre da, for det bli no det såmmå!

Jesussky

«Då skal dei sjå Menneskjesonen koma i skyi med velde og stor herlegdom» står det i Lukasevangeliet 21,27, og vi held oss her til Nynorskbibelen frå 1921. Omtrent det same står i Matteus 24,30, og i Johannes’ Openberring 1,7 heiter det «sjå, han kjem med skyene». Dette skal vera varsel om enden på verda.
Denne gongen gjekk det bra, men det er desse skriftstadene som gjer at eit slikt fenomen som vi ser på bildet, kan bli kalla Jesussky. Eg veit ikkje akkurat kor mykje ordet er brukt, men det finst bilde rundt ikring på nettet med denne tittelen.

No finst det også mange ord for å skildre dette som ikkje knyter seg til Bibelen eller religiøse forestillingar. Somme av dei var vi inne på i hovudinnlegget om klårhol 23.8.2013: https://ordoguttrykk.wordpress.com/2013/08/23/.
Først og fremst har vi ordet glan. Frå Tysfjord er det forklart som rift i skylaget som ein ser solglansen gjennom. Samansetninga solglan kan tilsvara Jesussky, men er også brukt om raud kveldshimmel. Skyglan er ei anna samansetning som dekker omtrent det vi har for oss her. Trond Dragøy noterer glirteks (inkjekjønn) frå Senja. Sola kan gløtte fram i eit «glirteks» mellom to skyer. Glirteks kan også tyde snarvisitt.
På Sunnmøre finst ordet ei glæme, som kan tyde ei opning i skylaget, eller eit solgløtt mellom elingar. Da er det glæmever (Ulstein). Eit solblik kan vera ein solgløtt, ei opning i drivande skyer så sola kjem fram ein sommardag (Vik i Sogn, Goppen og Breim i Nordfjord).
Og enda finst det sikkert mange fleire ord vi kunne hatt med her!