Jyntelgod/dyntelgod

Fleire plassar i Trøndelag har folk fortalt om eit adjektiv jyntelgod, stundom også berre jyntel. Jyntelgod kan visst bety mange forskjellige ting, det spenner frå ‘nærtakande’, ‘vanskeleg å gjera til lags’, ‘fornærma’, via ‘innpåsliten’ (f.eks. om ungar som vil sitte på fanget), til ‘tafatt’ og til og med ‘sjølgod’. I det tradisjonelle bymålet i Trondheim kunne ordet bety trist, sår eller melankolsk. Godsøta jyntelgod var det sagt i Agdenes til ungar som gjekk og sutra.
Ordet jyntelgod ser ut til å finnast berre i Trøndelag og Nord-Norge, forutan i Bergen. Denne utbreiinga gjer det rimeleg å rekne med tysk opphav og at dei som har frakta fisk til Bergen, kan ha fått det med seg derifrå. Det er fleire forskjellige uttaleformer, som jyntergod, dyntelgod, tyntelgod og tyntergod.
Det finst også i svenske målføre som dynkelgod, i Skåne jynkelgod. Dette talar heller ikkje imot tysk opphav, for det er nok av tysk språktilfang også i svensk. Betydninga i svensk er helst ’innbilsk’, skal ein tru ordbøkene.
Ein kan vise til adjektivet dunkelgut i litt eldre lågtysk, og dette kan førast saman med tysk dünken ’tykkja, synast’. Ein som er dynkelgod eller jyntelgod blir da ein som tykkjer godt om seg sjøl. Det er ikkje urimeleg at eit slikt ord etter kvart kan komma til å bety glad og kvikk. Det er også muleg at det har vore ein viss påverknad frå heilnorske ord som å dynte ’vera tilgjort fin’ og å gynte, som kan bety å furte. Men elles er ikkje overgangen frå d til j fremst i lånord heilt ukjent. Vi har målføreformer som jestrikt for distrikt og jestans for distane.
Stundom er det også sagt berre jyntel, som nemnt. I gammalt sunndalsmål finst jøntel, som betyr kvikk og glad. Det har vore bruka til å karakterisere folk, men har også vore sagt t.d. om kåte unghestar som hoppar og dansar. Ein jønteljo har vore eit slags klengenamn på ein kvikk og glad person.
Det er vel truleg at namnet Jøntelhaugen (no bustadfelt på Grøa) har med dette ordet å gjera, utan at eg kjenner meir til bakgrunnen for dette.

Jon Holten i Sunndal foreslo for meg at ordet jøntel kan ha å gjera med engelsk gentle (som i gentleman), eller med den franske varianten gentile, som også finst i norsk med uttalen sjangtil. Men det er nok helst ein variant av jyntel. Frå å tyde ’som tykkjer godt om seg sjøl’ (jamfor ovafor) er ikkje vegen så lang til å tyde ’glad og kvikk’, men i så fall har jøntel på sunndaling teke ein litt annan veg enn dei andre norske orda av same rot.

Reklame

Det tose

Foto ved Tor Erik denne gongen: Vi går over frå grønska til annan grøn vokster. Dette er forsøk på å illustrere eit ord som Odd Haldorsen frå Vera i Verdal ringte inn om til Dialektmagasinet på NRK Trøndelag tilbake i 2005. Verbet er å tose. «Det tose» (presens) vil seie at det begynner å sjå litt grønt ut, t.d. på myr, når snøen er forsvunne. Preteritum «tosa».

Det finst mange forskjellige verb å tose, men ingen andre har den tydinga det her gjeld. Det kom da heller ikkje med i band 11 av Norsk Ordbok, kanskje fordi dokumentasjonen var noko for svak.

Det er også uvisst kva slags etymologisk samanheng det står i. Det finst eit substantiv tose om samling av skyer eller skodde i fjella, men eg ser ikkje kva sambandet skulle vera. Kanskje er det også dristig å knyte det til hokjønnsordet to ‘grøn grasflekk’. I så fall er det temmeleg gammalt.

Det første graset som kjem om våren er det elles forskjellige andre namn på, som nygroe og nygror,

Grønske

Slimete grøn hinne i bekken. Vi snakkar om grønalgar, som kanskje ikkje alltid er like påakta, men som er ei viktig gruppe. Frå desse har nemleg alle høgareståande planter utvikla seg. Og rumpetrolla lever av dette.
Mange vil nok bruke namnet grønske på slikt. Språkleg er dette ei avleiing til grøn, og i norrønt kunne det bety det å vera grøn heilt allment, men også grasvokster.
Mange stader brukar dei ordet sli eller sly om dette. Det gjeld Vestlandet, Nordland og Troms, men også stader som Nord-Gudbrandsdalen, Trysil og Setesdal. Dette ordet kan bety slim i det heie, og er også gammal norrøn språkarv.
Sleipe for grønske fører Ivar Aasen opp frå ”Bergens stift”, det vil grovt sett seie Vestlandet. I nyare tilfang er det notert frå Kvinnherad. På Nordmøre kjenner eg samansetninga bekkjasleip’.
Grønske kan ein også få på fiskegarn. Her har vi eit spesielt ord på nordmørskysten: klysmurrull (Tustna) om grønt som heng på garna når ein dreg dei opp. Same ordet er i Halsa forklart som manet som heng saman i klasar. På Smøla skal klussmerull vera eit slag manet.

Grønske som smittar på kleda sitt gjerne godt i. Den som skriv desse linene, minnest ein konfirmasjon som han og ein jamaldring deltok i medan dei enno var i førskulealder. Eitt var no det at dei fann det for godt å stikke på vedaskogen midt under laget. Men skrivaren greidde også å skli og få finbroka si full av grønske. Lite populært hos ho mor!

Og til slutt kostar vi på oss enda eit bilde:

Vårpengeurt

Her har vi også ei tidleg plante, ein slektning av vanleg pengeurt. Vårpengeurt er ein nykomling i den norske floraen og hører opphavleg heime i fjella i Sør- og Mellom-Europa. Hit kom den sist på 1800-talet da dei blant anna dyrka vårpengeurt i botanisk hage på Tøyen, men verkeleg vanleg vart den først utover 1900-talet. Tørre bakkar, vegkantar og åkrar er typiske veksestader.

Ein slik fersking har da heller ikkje særleg mange dialektnamn, men Ove Arbo Høeg (”Planter og tradisjon”) har funne nokre.
I Fåberg fekk den namnet oppjordsblom, etter lokaliteten Oppjordet der den først vart observert. Liknande bakgrunn er det vel for prestgårdsblomster i Haltdalen.
Så har Arbo Høeg registrert sukkertopp frå Kongsberg. Dette namnet er etter hans tid oppgitt også frå Skien, og kan sikkert finnast fleire plassar. Her er det jamføring med den eigentlege sukkertoppen, som jo er eit kjegleforma stykke av kvitsukker. Sukkertopp er også brukt om andre planter, som raudkløver, kvitkløver og jonsokkoll.
Einar Stoltenberg, som var heradsskogmeister i Fyresdal i mange år, la på namnet armodsblom på vårpengeurt, ut frå at den veks på magre enger. Han fortalte til Ove Arbo Høeg at folk i bygda begynte å bruke namnet og etter kvart oppfatta det som eit gammalt namn. Men i seinare tid tok dei til å kalle planta for sukkerblom i Fyresdal, er det opplyst.