Jordbær

Da er trønderbæra endeleg komne, og derfor eit lite innlegg om nettopp jordbær. Om namnet jordbær er det ikkje så mykje å seie, anna enn at det skal komma av at dei gjerne ligg på jorda. Jordbær heiter det også i dansk, og tilsvarande på tysk Erdbeere. I svenske målføre finst jordbär, men det offisielle svenske namnet er som kjent jordgubbe. Gubbe er her i betydning ’klump’.
Ho var litt uheldig den norske dama som satt på restaurant og bad om ”stekte jordgubbar” til middagen – ho trudde poteta heitte det på svensk!

Somme plassar sønnafjells seier dei jor(r)ebær eller jolebær med bindevokal -e-. Men vel så interessant er uttaleformene med a i første staving, som jarbær, jalbær, jarebær, jalebær, jarabær. Desse er gjerne særleg brukt om markjordbær (villjordbær). A-vokalen stammar her frå ei gammal genitivsform av ordet jord, nemleg jarðar-. Jamfør f eks at jordferd kan heite ”jaraferd” i Sogn. Og i Oppdal sa dei frå gammalt ”jarfast” om ein jordfast stein.
Uttale med jæ- i første staving, som jær(e)bær, jælbær har nok utvikla seg frå ja-. L vil seie tjukk l i alle desse tilfella.

Ein eigen sort markjordbær som finst på tørre kalkbakkar på Austlandet, er kalla nakkebær eller nakkejordbær. Smaken er ikkje så god som på vanleg jordbær, meir søt og emmen, men ungane har ete den lell. Plantegeografisk er nakkebær interessant, for det er ein utlaupar av steppevegetasjonen i Aust-Europa. Etter Rolf Nordhagen kjem namnet nakkebær gjennom dansk frå tysk, der førsteleddet knacke- viser til den vesle smellen som kan hørast når ein plukkar eit slikt bær. Det kan vera vanskeleg å skilje det frå hamsen.

Til slutt ei lita rispe: Det var ein kar som hadde ein nydeleg, raud nase med kvite prikkar. Arbeidskameratane hans lurte på om han kleia jordbæra når han tok seg i nasen!

Reklame

Tjuv og tunfugl

Det er på tide å helse på ein fugl igjen. Denne er i alle fall lett kjenneleg, med det karakteristiske mønsteret og fordi ho gjerne heldt til nær hus og folk. Dermed er det også rimeleg at det har spunne seg ein rik tradisjon rundt skjora.
Men ho har eigentleg ikkje meir enn tre namn i norsk talemål. To av dei er dessutan for sideformer av kvarandre å rekne.
Skjor med variantar er nok det ordet som har det største territoriet. I nord og vest rår dette grunnen så å seie aleine, men det finst også mange stader austafjells.
Det er fleire avvikande uttaleformer:
Skjør (stundom skjørr) Austlandsflatbygdene, Sør-Østerdalen, Valdres, Hallingdal, Fyresdal, austre Sør-Trøndelag, Meråker, Verdal
Skjur nordafjells, går så vidt inn på Nordmøre.
Skjir eller skjyr er gammalt i Stjørdalsbygdene.
I norrønt har vi skjór, og i svenske dialekter skjor, skjora og skjura.
Så har vi dei med vokal e eller æ, som altså må reknast som ei sideform til skjor. Einstava skjer, skjær e.l. hører heime sønnafjells, kanskje med tyngdepunkt i Agder og Rogaland. Skjære eller skjere rår grunnen i eit søraustleg område. Elles må vi ekne med at skjære spreier seg i dag i kraft av statusen som rettskrivingsform i bokmålet.
Det er to teoriar om etymologien til skjor/skjære: Enten kan det gå til ei rot med tyding ’vera spiss’ e. l. (sjå nedafor om skate), eller til ei som tyder ’den skinande’.

Skate som namn på skjora har ei interessant utbreiing: Nord-Gudbrandsdalen, Folldal (uttalt skatu eller skato) og Valdres. Så er det ei enkeltopplysning frå Nøtterøy om at skate der har vore brukt i lag med skjere. Som kjent heiter skjora skata på svensk og skade på dansk. Skata har vi også i norrønt, i lag med skjór, som nemnt ovafor. Det er ikkje usannsynleg at skate har gått vidare før, slik at det norske området vi no ser, blir eit relikt. Etymologien går her garantert på det å vera spiss, med tanke på den lange stjerten, jamfør skat om toppen på tre og verbet skata om å smalne mot enden.

Vi skal ikkje underslå at skjura i Namdalen og Nord-Norge blir brukt som namn på det kvinnelege kjønnsorganet. Og dette fuglenamnet er sjølsagt anvendeleg som skjellsord. I Meråker er ei skjør rett og slett ei sladrekjerring. Talrike samansetningar som tullskjor, villskjor og skrekkelskjor hører med i bildet. Det nordtrønderske sprutskjur beskriv ei skravlebøtte av verste slag.

Skjora har ord på seg for å vera tjuvaktig og særleg ute etter blanke ting, sannsynlegvis med urette. Likevel er det stas å ha ho i tuntreet. Når ho skrattar rundt husa, varslar ho framandfolk, heiter det. Ein har også teke varsel for sommaren av kor høgt i trea ho byggjer reir (høg plassering = regnsommar og vice versa, men det finst også eksempel på at ein har trudd det omvendte). I slaktinga kunne skjora finne ein ekstra godbit: ”Han er etter fordelen som skjera etter tarmen” sa dei i Eiken.

Til slutt denne gåta frå Inderøya: ”Kor a hoppe, skjura, når a e årsgammel?” Svar: inn i andre året!

(foto: Kristian Voldheim)

Knallhatt

Knallhatt er eit ord som betyr forskjellige ting. For det første er det eitt av fleire namn på stiv hatt med rund pull, ein slik som også er kalla bl.a. skalk, bowlerhatt og korkhatt eller korkahatt (sjå bildet, som er henta frå nettet, ukjent opphav). Knallhatt om ein slik hatt er registrert frå Sør- og Vestlandet (Kristiansand, Røldal, Bømlo, Selje), men er nok også kjent andre plassar. Slike hattar kunne bli brukt både når guten vart konfirmert og når han stod brudgom.

I svensk er knallhatt det same som hos oss heiter fenghette eller tennhette, også knallhette. Det er også overført på person, f. eks. om gutunge som fer med fantestreker. ”Knallhatten” var det svenske namnet på ein satirisk amerikansk teikneserie som gjekk i mange år i avisa Expressen. Hovudpersonen med dette namnet blir skildra som ”en dumsnäll, men stilig och urstark hillbilly”.

I Trøndelag møter vi knallhatt om lås som låser botnstokken i ein såkalla nåldam, dvs. ein dam (demning) av loddrette, smale bord som held vatnet på plass (Snåsa). Når ein slo på denne knallhatten, vart dammen løyst. Samanhengen med den svenske knallhatten ( = fenghetta) er her rimeleg openlys.

Når dei i Meråker har knallhatt som skjellsord for ein snarsint, oppfarande person, er det også klart samband til Sverige.

Korleis dette heng i hop med namnet på hatten, er ikkje så endefram å sjå, men ein har kanskje sett for seg ein likskap mellom fenghetta og hattepullen? Eller så ligg det eit ordspel bak? No kan svenskane også bruke knallhatt om ”hård, rund herrhatt” (Svenska Akademiens Ordbok), så det er vel sannsynleg at alt dette er komme frå Sverige.