Svale (sulu, svulu m m)

Hausttrekket begynner nettopp no i slutten av august, og svalene er i ferd med å samle seg i hausthopar. Dei har ei lang ferd framfor seg. Om vinteren er dei i Afrika, heilt ned til Sør-Afrika.

På telefontråd og andre ledningar sitt dei gjerne, slik som her.

Vi har tre artar av svale hos oss: Taksvale, låvesvale og sandsvale. Låvesvala byggjer aller oftast reir inne i bygningar, medan taksvala plasserer reiret sitt utanpå, f eks under takskjegget. Sandsvala hekkar som namnet seier i f eks sandtak eller bratte elvemelar. Det er mange stader dei ikkje skil mellom svaleartane og kallar alt for svale.

Det er veldig mange uttalevariantar. På Austlandet og i Trøndelag er svulu eller sulu (alltid med tjukk l) mykje utbreidd, og elles finn vi slikt som svålå, svolo, svole, svølu, søla, sølå, på Austlandet også sulus(e) og meir sjeldan selus(e). Berre for å nemne nokre.

Ordet er ikkje kjent utanom germanske språk (jf. for eksempel engelsk swallow), men ut frå beslekta ordstoff kan vi slutte at grunntydinga kan ha vore ‘den flagrande’.

Låvesvala kan heite lemsulu (Sparbu) eller lemsolo (Grong). I Nordland og Trøndelag finst også sakssvale registrert om denne. Kløftsvulu og langstjertsvulu er to namn på låvesvala frå Trysil.

Hussvale (-svulu, – solo etc) er somme stader brukt om taksvale, men også om låvesvale.

Etter den kvite overgumpen har taksvala fått namnet kvitryggsulu i Østmarka i Vinger.

Ordtaket «ei svale gjer ingen sommar» har parallellar i tysk og engelsk. I Sparbu har dei brukt kvitveisen i staden: «ei sømmer gjær ingen såmmår».

Svala er kjent som vermerke. Flyg ho lågt, blir det regn, og vice versa. Om ho ter seg svar eller mørk, skal det også bli regn.

Vi avsluttar med eit lite vers som folkeminnesamlaren Karl Braset i Sparbu har notert om «heimsullu», som truleg er låvesvale:

«Gutann aa veikjaann

dæm ligg oppaa lava (låven)

kjyssest aa klappest

aa æ sett aa sjer»

Reklame

Nøkkerose

Nøkkerose og vasslilje (vannlilje) er begge velkjente namn på denne planta. På somme tjørner kan flyteblada fylle opp nesten heile overflata. Det er to sortar, den eine med kvite og den andre med gule blomster.

Vi skal først og fremst sjå på det språklege her, og det er så mange dialektnamn at det blir berre råd å ta med eit utval. Planta/plantene har appellert til folkefantasien, det viser alle namna med nøkk-. I tillegg til det velkjente nøkkerose har vi f eks nøkkblad (særskilt om blada), nøkkblom, nøkkblomster, nøkkgull (det siste er avgrensa til Nord-Trøndelag) m m. Same motivet ligg til grunn for svensk näckros. Ein må ha trudd at det fanst nøkk i vatn der det veks nøkkerose.

Endefram, beskrivande namn er slike som tjønnrose, tjønnblom(ster) og vassrose. Tjønngull er berre belagt frå Vefsn.

I Hordaland og Suldal blir dei kvite og gule nøkkerosene oppfatta som brurepar og blir såleis kalla brur og brudgom, eventuelt vassbrur og vassbrudgom.

Eit anna namnemotiv finn vi i gås, gåsblomster og vassgås, utbreidd særleg i Sør-Trøndelag, men med utlauparar til Nordvestlandet og Leksvik. Ofte brukt i fleirtal gjæser.

På eit nordmørsk/trøndersk område har vi ei gruppe ganske prosaiske namn med pung som tema. Vassliljene kan rett og slett bli kalla ponga, tjønnponga (visstnok berre Surnadal og Rindal) eller vassponga, og blada blir pongblad (Hølonda). Jamføringa ligg opp i dagen! Begge dei to siste motiva er kombinert i gåspong frå Snillfjord.

Ove Arbo Høeg («Planter og tradisjon») har ei opplysning om klåblom frå Rakkestad. Etter tradisjonen var det sagt at ein vart klåfingra av å ta i dei. Det kan nok ha vore for å halde ungane borte. Namna med nøkk- kan ha tjent same formålet – nøkken kunne dra ein nedi til seg.