Teill

Dette bildet (ved TEJ) får illustrere ordet vi skal ta for oss i dette innlegget.

I Trøndelag har vi nemleg det interessante ordet ei tell’, om eit enkelttre, (yngre eller mindre tre, vil vel somme avgrense det til) helst av gran eller furu (altså bartre), grantell og forrotell eller furrutell. I leksvikmålet noterer Laurits Killingbergtrø at tell uspesifisert helst er grantre, for å få fram at det gjeld furu, må ein seie furrutell. Det er altså ikkje artsnamn: ”hogg ned ei tell” kan det bli sagt, utan å spesifisere treslaget. Stundom er det utvida også til andre tre, slik at vi kan få bjørktell, øldertell, rogntell, og i ekstreme tilfelle til og med æppeltell (men den er det kanskje ikkje så mange som vil godta). Juletre kan bli kalla jultell eller jultretell. Eit par informantar frå Meldal vil faktisk legge noko negativt i ordet ei tell: ”halvtørt, rauvedt, strante tufstre som er for lite til tømmer – oss sett att nå telljo» skriv den eine. Den andre karakteriserer derimot tella slik: ”stort, rotkviståt, jurkviståt tånnårtre som ingen sagmester sett pris på”. I Årbok for Inderøy 2001 er det gjengitt ei historie om første gongen det var offentleg juletrefest der i området. Dette var rundt 1865. Det levde to brør på den tida som var kjent som artigkailla og replikkunstnarar, og dei var møtt opp. Den nybakte læraren hadde fått ordna med juletre, og oppi det hadde han hengt nokre papirlappar som han hadde skrive ting på (skriftstad, truleg, eller kanskje andre visdomsord). Så tok han ned ein av lappane: – Nu skal vi høre hva juletreet har å si til oss. – Ja no ska du hør når råteilla bynne å snakk, sa ein av spissburane. Det var visst vanskeleg å få tilbake høgtidstemninga etter den! Ordet telle går også inn på Helgeland i tillegg til Trøndelag. Telle er sjølsagt i slekt med det svenske tall, som betyr furu (og som er brukt om furu somme stader i grensetraktene, som Røros og Lierne). Islandsk har þella. På Nordmøre seier ein toll(e) om furu.

Reklame

Åt ryphø’n

Vi resirkulerer eit bilde frå hovudinnlegget 17.1.2014 for å markere at det snart er tid for rypejakt, men samtidig at mange fjellstyre har bestemt seg for å kutte denne jakta i år på grunn av låge bestandar.
Dermed blir det vel mange som ikkje kjem seg «åt ryphø’n», slik dei hadde tenkt. Og her kjem hovudformålet med dette innlegget: å dra fram ein lokal talemåte frå Sunndal. Eg skriv bevisst «åt ryphø’n» (dativ) med liten r, for det er ikkje noko bestemt fjell som heiter Ryphøa. Uttrykket betyr rypefjellet, rypeterrenget heilt allment.Når ein skal ”åt ryphø’n”, skal ein altså rett og slett til fjells på rypejakt.

Det finst eit par andre slike «høer». Oppdalsforfattaren Ola Setrom ordlegg seg slik ein stad: ”Det er ofte hardt for meg å få sova natta før eg skal i reinshøa første dagen om hausten” (opphavleg i avisa ”Nordmøringen” 6.3.1941). Vi har ikkje å gjera med eit fjellnamn Reinshøa, det er derimot lendet der reinsjakta går for seg. Setrom er medviten om dette og nyttar liten bokstav, som vi ser. Uttrykket er elles ikkje registrert i det elles så godt leksikalsk dokumenterte oppdalsmålet, og heller ikkje i andre kjelder. Men det er heilt parallelt til dømet frå Sunndal

Og i Nord-Gudbrandsdalen og Folldalen var det ei fast, årviss onn å fara «åt måsåhø’n» eller «åt måsåhøom» til fjells for å sanke reinsmose, eller reinlav som det offisielt heiter, til fôr. Og igjen – dette er ingen bestemt stad som heiter Måsåhøa, men mosefjellet, området der ein sankar mose, reint allment.

Parallellar finst bl.a. i dei trønderske uttrykka med -haugen eller -haugan, sjå t.d. bærhaugen som «Dagens ord» 9.8.13 og langhaugan i same spalte 24.8. i år.