Ingeniøren

Ingen tvil om kven som har vore på ferde her! Beveren, den største gnagaren vår, kjent for dei imponerande demningane og hyttene sine. Ein gong i tida var beveren vanleg over store delar av landet, men ved århundreskiftet 1900 fanst han berre i nokre få vassdrag i Agder og Telemark. Han var utsett for hardt jakttrykk, kanskje først og fremst på grunn av pelsen. Seinare har beveren tatt seg opp att og er i ekspansjon.

Sjølve ordet bever er lån frå lågtysk, eventuelt nederlandsk. I norrønt heitte han bjórr, og det lever opp mot våre dagar i ein del målføre, somme stader også i forma bjør, og i Selbu med variantforma bør.  Bjor går att som ledd i mange stadnamn, som Bjordal, Bjoreio og Bjorli, og med forma Bjør- i mange namn, f eks Bjøråa både i Stor-Elvdal og Foldereid. Dette tyder bokstavleg talt ’beverelva’. Ei eldre form *Bifr finn vi i leddet Bøver-: Bøvra/Bøvre er dermed også ’beverelva’, og Bøverdalen har namn etter elva. Lydutviklinga blir det vel litt vidløftig å gå inn på, men i Bifr ser vi tydelegare samanhengen med det kontinentale bever. Jamfør også engelsk beaver og høgtysk Biber. Til same rota som adjektivet brun. Alle namna med bjor-/bjør- viser kor vidt beveren har vore utbreidd i eldre tid.

Ei austleg (svensk) form er bjur. Namn med denne forma finst også i Nore, f eks Bjurbekken i Hemnes. Slektsnamnet Bjurstrøm (som hos Atle i Dagsrevyen, og tidlegare statsråd og nyutnemnt likestillingsombod Hanne) kjem frå svensk.

Ivar Aasen noterte bjorgard om beverhytte i Telemark og bjørhus om det same i Østerdalen. Hans Ross fører opp bjorhus frå Vest-Agder (i nyare materiale har vi det også frå Vegårshei i Aust-Agder). Restar etter beverhytta var nemnt bjørtomt eller bjørtuft. Dammen var i Vest-Agder kalla bjorstem (Ross). I Østerdalsbygdene fanga dei beveren med eit slag spyd eller harpun kalla bjør-kvette.

I Ångermanland i Sverige kalla dei første frostnatta for «bävervila». Da trudde dei at beveren tok kvilepause i hytta si. Tabuforestillingar mot å nemne ordet frost direkte spela nok også inn. I svenske målføre finst også bjurtänd (bevertennt) – om hest som har glipe mellom tennene.

Katolikkane kunne rekne beveren som fisk på grunn av tilhaldet i vatn, og dermed var kjøtet akseptabel fastemat.

I nyare slang har vi bever og glefsebever som namn på det kvinnelege kjønnsorganet. Beverhale er eit slanguttrykk for kvinnebryst, og beverbleie for snus.

Til slutt må vi nemne stoffet bevergjel eller bøvergjel. Dette er eit sterkt luktande stoff frå kjertlane rundt kjønnsopninga til beveren, brukt i folkemedisin på ymse vis. Dette var nok vanskeleg å få tak i, for overført er det brukt om nettopp noko som er mangelvare, umogeleg å få tak i eller oppnå. «Ærleheit e no vel bøvergjell no for tida», lyder eit hjartesukk frå Orkdal.

 

 

 

 

 

Reklame

Maurtuve

Lite aktivitet i maurtuva om vinteren, men det går an å skrive om det for det. Språkleg er jo dette ganske gjennomsiktig, og det er lite dialektvariasjon. Einast at det finst former med bindevokal: mauretu(v)e sønnafjells fleire plassar, møratue i Østfold og mauratu(v)a på det sentrale Vestlandet.
Så blir det sjølsagt litt lengre samansetningar der ein presiserer maurslaget nærare: pissmaurtuve, migmaurtuve, eitermaurtuve, på Nordmøre også pissmigmaurtuve.
Tuvebyggande maur heiter i Eide på Nordmøre ”tuåmimær” (tuvemigemaur).

Interessant er det også at Jämtland har same ordet som i norsk – maurtuve, i motsetning til det rikssvenske myrstack.
På islandsk heiter det mauraþúfa. Dermed har vi vel hatt ordet i norrønt også, sjøl om det ikkje er direkte belagt.

Så finn vi ei samansetning maurtubbe i Hallingdal, med utlauparar til Nordre Land og Årdal i Sogn. Tubbe går vidare både i det austafjellske og på det sentrale Vestlandet. Avleidd av eller nylaging til tuve.

”Det åddå (kryr) som ti ei maurtuv” er ein gammal talemåte frå Stjørdalen.

Maurtuver har vore nytta i folkemedisinen. Mot gikt kunne ein koke maurtuver og dampe seg inn med det. Avkok av maurtuver, også kalla maurbad, kunne bli brukt bl a mot engelsk sjuke (rakitt). Denne sjukdommen var elles kalla maurvalk i Lom.

Frå Elverum heitte det at ein ikkje skulle runere (øydelegge) maurtuvene, for da ville ein bli husvill sjøl også.

Maursand eller maursandtuver er små haugar av sand eller tørr jord der det helt til ymse slag maur. I Suldal er desse kalla maurpligg. Ein type små svart maur som bygger slike tuver blir stundom nemnt sandmaur (Orkdal, Stjørdalsbygdene, Verdal). Dette var lite populært blant slåttekarar, for ljåen vart utskjemt av sanden når dei skar gjennom desse tuvene.

Vi avsluttar med ein påstand frå aviskåsøren Mary Lilleløkken i Rindal (avisa Driva): Før i tida såg ein på mymaurtuvån kva som var sør. No kan ein sjå på parabolantennene kvar sør er.

Sjå om maur også i hovudinnlegget 24.4.14: https://ordoguttrykk.wordpress.com/2014/04/24/