Sagt om dialekt

Under denne overskrifta vil vi sette inn sitat og uttalelsar, både håplause og fornuftige, gamle og ferske, om dialekt og dialektord. Det er sagt og skrive mykje rart av folk som har eit fjernt og kanskje til og med traumatisk forhold til dialektbruk. Mens dei som har «skjønt det», kan ha sagt mykje klokt. Kom gjerne med tips her også!

Brusveen

«Da Brusveen fra Vingrom begynte i NRK og pratet ren vingroming på radio – for Oslo-folk lød det som en blanding av totning og gudbrandsdøl – brøytet han også nytt terreng for norske dialekter. De faste stemmene i NRK snakket polert riksmål. Det var helst et alvorlig, stivt språk, uten folkedypets frodighet, uten den ordrikdommen som kledde langrenn. Brusveens erfaring som utøver og nærhet til sporten, til utøverne og alle langrennets finesser, paret med verbalt gull, ga en ny, kvaeluktende dmensjon» (Thor Gotaas: femmila, s. 303)

Melk, mjølk m m

Halfdan Freihow, prest, prost, litteraturforskar og målmenneske, er tillagt denne utsegna (det er forholda i Telemark han talar om): «I byen har dei noko som heiter melk, og den er blå og tunn. Utanfor byen heiter det mjælk, og den er noko betre. I dalane heiter det mjølk, og den er retteleg god. Men oppe i fjellbygdene der fær ein mjokk, og det er vel noko til drykk, mest berre rjomen!» (Årbok for Telemark 1956, s. 103)

Et hestehår i suppen

«Tross alt var det noen deilige dager under kringkastingsstreiken. Vi fikk høre en masse god musikk, og det aller beste ved det hele var at vi skapp å høre den motbydelige stemmen Deres. Ja, det var noen deilige dager. Det er i det hele tatt forbannet med slike bønder som Dem som kommer snikende inn til byen og logrer seg til de beste jobbene. Kan De ikke søke Dem over i grammofonavdelingen eller en annen avdeling så vi kunne forskånes for den motbydelige stemmen Deres med den redselsfulle dialekten. Hvis jeg skal sammenligne Dem med noe, måtte det være et hestehår i suppen». (Personleg underskrive brev til Hartvig Kiran i NRK, frå ca. 1954, trykt i boka «Halvtanna hundreår med Ivar Aasen», s. 141)

Molte på trøndersk

» – Personlig mores jeg når jeg hører trønderne si «multer». Mochhlt, surkler Johan og peker hånlig på trønderjournalisten» (Johan Golden, intervjua i Under Dusken 4/2005)

Vår største åndsarv

«Målføri er vår største åndsarv. Denne arven er ikkje frå i dag. Alderen er like gamal som våre norske fedrar. I dette målet leika deira eldfulle ånd, her fann dei ord for tankar og kjenslor, i høgtid og fest og i idugt kvardagsyrke. Og jamt det rette ordet. Målet vart ein god tenar for eit rikt åndsliv, med meisterskap i folkeleg forteljarstil, soleis som me finn han att i våre eventyr og segner og i kvardagsrall um gamalt yrkesliv. Kvart umgrip og ting hadde sitt sermerkte ord.

I dag er me i ferd med å skusla burt denne arven. Det rike målet hev vorte fatigt. I dag tel ein målfanget i hundrad der ein fyrr talde det i tusund – um ein då ikkje reknar med alle halvdanske ord og ordlag folk hentar or avisor frå byen.

Ei gjenta her kalla alt storkna vatn for is, ho. Hela, jùkla, klake, krya, svell, tele – alt vart til is i hennar munn. Alt dette heitte is, sa ho me dmor si. Eg hev i denne boki som i dei andre lagt vinn på å bera noko av den rike målarven vår her i Hardanger – vonar at det i nokon mùn hev lukkast»

(Halldor O. Opedal i «Fyreord» til boka «Makter og menneske VIII», s. 7-8). Lagt ut 7.1.2020

Degenerering

«En temmelig tankeløs teori går ut på at dialekter er fordervede varianter av standardspråket – som for eksempel i holdningen om at «Scouse-dialekten bare er dårlig engelsk». Dette kan være en instinktiv reaksjon, men som alle nordmenn får inn med morsmelken, er det faktisk stikk motsatt: Dialektene kommer først, og pleier å ligge til grunn for ethvert standardspråk, som alltid er «kunstig». Det ville vært nærmere sannheten å si at standarder er «degenererte», «unaturlige»  eller «fordreide» versjoner av dialekter. For enhver variant av ethvert språk, regionalt eller ei, utvikler seg stort sett helt utvungent, i hovedsak påvirket av graden av isolasjon og kontakt» (Gaston Dorren: Lingo. En språkreise gjennom Europa (2019). s. 146. Lagt ut 23.9.19.

«Et eiendommelig inntrykk»

Olav J. Høyem gav ut boka «Den helige saga og kjørkjesaga» i 1881, ei bibelsoge på eit sterkt trønderfarga landsmål. Boka vart brukt på lærarskulen på Levanger go skalha hatt mykje å seie for Olav Duun i ein tidleg fase. Stortinget løyvde 1000 kroner til spreiing av boka. Dette førte til protestar, blant anna frå Johan Storm, i boka «Det nynorske landsmaal» frå 1888: «Det gjør et eiendommelig inntrykk at høre Vorherre og andre bibelske personer tale «kav» trøndersk»

Mot villføring og villfaring

«Trøndermålet hev liksom noko i seg av vestland og noko av austland, men og mykje som er sers tyrøndsk. Det er i sume måtar eit av dei eldste målføre, i andre måtar eit av dei lengste framkomne. Det hev so mange gode ord, og mange gode former som held det uppe og hegnar um det mot villføring og villfaring» (Marius Hægstad i foredrag om trøndermålet, 1899).

Tillitsskapande og avslappande

«Få faktorar er meir tillitsskapande enn ein skvær dialekt? Mange har nok røynt at det går mykje fortare å få god kontakt med personar som maktar å tala enkelt med ein naturleg dialekt, enn med nokon som held seg til meir formelle og normerte talespråk? Det er noko herleg avslappande og ufarleg i slike møte. Der er det ikkje framandorda som dominerer, men meir naturlege, fargerike og karakteriserande uttrykk. Det gjev ein samklang mellom sjel og ord. Det er som ein stor invitasjon til å stiga inn i denne heimen. Her er ikkje noko å skjula. Vi får sjå alt den talande har – utan forvrenging og polert glans. Vi merkar ofte på språkatmosfæren om den andre vil vera nær oss» (Jan Spurkeland: Ivar Medaas – gjøglar og felespelar (2000), s. 85). Lagt ut 18.7.19.

Otäckt

Ikkje akkurat om dialekt, men verd å minnast likevel. Olav Dalgard kåserte på nynorsk i kringkastinga på eit tidleg stadium, og fekk reaksjonar. Det artigaste brevet, i følgje han sjøl, kom frå ein svenske, som sa: «Det förvånar mig at ni som svensk betjäner er av et sådant språk. Inte ens i huleboerlandet Dalarne har jag hört något så otäckt» (attgjeve i boka «Samtid», 1973, s. 155)

Dei forrekna seg nok

«Tør hænde også, at kjendskab til folkemålet i en ikke så fjern fremtid vil blive af væsentlig større betydning for de dannede klasser. Thi trøster man sig med den tro, at dialekternes tid snart er omme, tør man forregne sig; «det er en falsk forestilling – som blot hviler på unøjagtig iagttagelse -, at den tidlligere centrifugale bevægelse, ved hvilken mundarterne mentes opståede, på et høiere kulturtrin med stærkere udviklet samfærdsel skal afløses af en tilbagegående, centripetal bevægelse»; i historisk tid er mundarternes tal endnu altid øget. Efter en langg relativ stilstand, som i det store og hele må regnes lige fra det 16de århundred, befinder bygdemålene sig vistnok i vor tid i en omdannende bevægelse, der ikke hindres af nogen stærkere litterær brug» (Moltke Moe i artikkelen «Vor høiere skole og folkesproget», frå 1886. Sitatet i sitatet er etter Herman Paul: Principien der Sprachgeschichte)

Slitsamt tungemål

«I år er hotellet dominert av bergensere, som breker av gårde på det som må være landets mest slitsomme tungemål» (omtale av årets sesong av Paradise Hotel, «Under dusken» 5/2018 (10.4. – 1.5.), s. 43)

Dialektundertrykking

«Hans Marius (Stormoen) var født i Bergen 7.2.1943, men vokste opp i Trondheim. I 1961 var han fersk elev på Eikeli gymnas i Bærum, og hadde der opplevd å få hodet trykket ned i klosettskåla fordi han snakka trøndersk. Han lærte seg fort en proper blanding av bergensk og oslosk, men tok igjen på eldre dager ved å snakke kav trøndersk» (Kramer, Pettersson og Stendahl: Myter og humor i norsk jazz, s. 144).

Gamle lydar

«Nasjonalbibliotekar Aslak Sira Myhre seier i Dag og Tid 16. desember at mellomalderballadane er den eldste lyden av Noreg «som me kjenner». Sikker på det? Rundt om i Noreg traskar undretusenvis av menneske som ber endå eldre lydar i seg kvar einaste gong dei snakkar dialektane sine. Desse linjene like frå norrønt var ein del av det Ivar Aasen styrte med for 150 år sidan. Tradisjonssongane er berre ein av mange stader der desse dialektane kan sporast» (Ottar Grepstad, debattinnlegg i Dag og Tid 23.12.2016).

Hitler avviste dialektbruk

«Terboven lærte seg aldri norsk, og i hans nærmeste krets hørte man aldri norske ord. I et rundskriv i mars 1941 understreket Reichskommissar at han for fremtiden ikke ville se sakspapirer hvor det ble brukt norske uttrykk eller norske navn uten tysk oversettelse. «De norske betegnelsene kan føyes til i parentes dersom det er grunn til det».

Men noen av hans menn kunne norsk – Huhnhäuser var en av dem. Ved en anledning våren 1941 hadde han holdt en tale på norsk, noe Terboven reagerte surt på. I en middag like efterpå uttale Reichskomimssar at nordmennene hadde å snakke tysk og forbød sine medarbeidere å holde flere taler på norsk. Samtalen gled derefter over på dialekter, og da erklærte Terboven at der Führer avviste bruken av dialekter. Huhnhäuser tolket dette som at Terboven kalte norsk en dialekt – og var sjokkert!» (Berit Nøkleby: Terboven. Hitlers mann i Norge (1992), s. 263).

Eldre menneske?

I den elles så framifrå boka «Gårdsøl» (2016) skriv Lars Marius Garshol heilt korrekt at «Brød av bygg og havre hever dårlig, og flatbrødet har derfor vært det vanlige norske brødet fram til nyere tid. Faktisk betydde «brød» før flatbrød, mens «kake» eller «kaku» var ordet for hevet bakst». (s. 38) Og så: «Eldre mennesker kan den dag i dag si «kaku» eller «kakskive» om brød». Men er det verkeleg berre eldre menneske som seier dettte?

Feminin dialekt?

«..eg har ei høne å plukke med Kristjánsson/Kristiansen: Han påstår at den nordlege nordnorske dialekten er feminin! Med det største arsenalet i verda av grove bannskapsord? Rett nok har eg sørleg og difor etter boka maskulin nordnorsk dialekt. Likevel må eg svara at Bård Tufte Johansen alt har peika på noko heile Noreg utanfor Rogaland veit: Medan Rogalandsdialekten gjer kvinnene feminine (jf. Hadja) gjer han det same med mennene» (Arild Pedersen melder romanen «Vestkanttroll» av Mimir Kristjánsson i Dag og Tid 26.8.2016).

Folk får forstå det om dei vil

Lars Haltbrekken, miljøtopp som blir SV-topp på stortingslista i Sør-Trøndelag, på spørsmål om han er trønder etter så mange år  Oslo: «Jeg er alltid det. Også da vi flyttet til Bærum og ingen forstod hva jeg sa. Jeg måtte legge om. Men da jeg begynte på ungdsomsskolen, tenkte jeg at nok fikk være nok. Jeg snakker som jeg snakker, så får folk forstå det om de vil, sier han» (Adressa 25.8.2016, s. 4)

Kunnskap om komplekse økologiske samanhengar

«Dessverre har det tidligere så rike vokabularet for å beskrive nyanser i naturen skrumpet keaftig inn de siste årtiene. Med ordene forsvinner kunnskap om komplekse økologiske sammenhenger. Vi skjønner landskapene dårligere, knytter mindre mening til dem, og de blir mindre verdifulle for oss. Dermed blir de også lettere å ødelegge, i jakten på en kortsiktig gevinst» (Morten Strøksnes: havboka, s. 114).

Speglar menneskeleg kultur

«Om man er intresserad av djur, växter och språk så kan jag verkligen rekommendra att läsa dialektordböcker från pärm till pärm. De speglar mänsklig kultur» (svensk etnobiolog Ingvar Svanberg i Språktidningen 5/2016, s. 9). Vi prøver å dra fram nokre av godbitane frå norske dialektordbøker under fana «Dagens ord». Lagt ut 26.6.16.

«Du kan da ikke snakke sånn på TV»

«Mens jeg jobba på Kure, deltok jeg i en del TV-debatter. Det ble alltid kommentert på gølvet dagen etter. En gang jeg hadde hatt en ganske kraftig konfrontasjon om revolusjon og sosialisme og sånt som jeg pleide å snakke om på TV, var det flere som var opptatt av språket mitt. En av dem sa: – Nå fårru se te å legge a rei det derre suffspråket ritt’a. – Kan du si det der en gang til, langsomt? sa jeg. Han begynte å gjenta seg sjøl, men stoppa midtveis og gliste. Han prata like brei østkantdialekt som meg. Så sa han: – Ja, ja, så snakker jeg sånn da, her på gølvet. Men du kan da ikke snakke sånn på TV!»

(Pål Steigan: En folkefiende, s. 230). Lagt ut 28.3.16

Tjukk dialekt

Torgrim Eggen skildrar «gerilja-destillatøren» (heimebrennaren) Tim Smith i den amerikanske TV-serien «Moonshiners»: «Smith fremstår som en ekte hillbilly. Sørstatsdialekten hans er tjukk som gjæret maisvelling. Ifølge tv-selskapets vaskeseddel nedstammer han fra tre generasjoner hjemmebrennere, og hans aller første minne er at faren gjemte det illegale koket rundt omkring på gården» (HB: En destillert norgeshistorie, s. 225)

Lagt ut 8.3.16.

Bergensk vokaldrukning og gurgling

Ketil Bjørnstad gir glimt frå barndommen sin på Steinerskolen: «Vi kler oss i pastellfarvede drakter og går i ring mens vi lytter til Schuberts musikk. Elskelige Spille-Smith sitter ved pianoet. Han er verdens snilleste mann, høy og mild. En bergenser som snakker lavt. Han elsker å drukne vokalene i sine egne r-er. Til slutt høres det ut som han bare står der og gurgler» (Verden som var min. Sekstitaller, s. 77)

Lagt ut 9.2.16

Inge Krokann om dialektbruken i romanen «I Dovre-sno»

«Eg tok åt å skrive fyrste boka mi – I Dovre-sno med det faste forsett, at ho skulde vera på reint nynorsk mål; for eg var imot dialekt-innslaget i bøkene, og hadde kritisert offentleg både Lars Jåstad og andre forfattarar for det.

Men eg kom ikkje ned på fyrste sida i boka, før gamalkarane mine sa stopp: «Han Gamel-Tore på Lo vart ståande på ti stegs fråstand og nekta å koma nærare, fekk han ikkje tala reinhekla oppdaling». Eg lirka og lokka nok så lenge, men tilslutt laur eg gje meg. For det gjekk opp for meg asmått om senn, at både han Gamel-Tore og dei andre trefte saumen så mykje betre beint i hovudet, når dei fekk tala det målet som heilt ut høyrde deim til. Allting vart med andre ord så mykje meir levande.

Og før fyrste-boka var ferdig, hadde eg gong på gong opplevd det store underet: at språket føder innhald og språk i den mest intime vekselverknad. No skjøna eg Chr. Bruuns ord om at det er  «en hemmelighedsfuld Sammenhæng mellem et Folks Tungemaal og dets dybeste Liv»» (Her attgjeve etter Tore Fagerhaugs ferske bok: Rika’r song du alder fæ. Inge Krokanns liv og dikting, s. 71).

Frå same bok kan vi også ta med Carl Nærups kommentar til språket i «I Dovre-sno» : «Her kommer en forfatter og skriver gamalt trøndermål, så det formelig gyver av 1300-tall oldnorsk – for ikke å tale om Hægstad, Reitan, Rygh, Torp, tutti quanti! Han har vel under lærde filologiske og antikvariske studier normalisert sin egen bygdedialekt 700 år bakover, for på sprog og gloser har vi god råd, og det er rimelig at vi må tutle oss tilbake til Torgny Lagmann og Asbjørn Medalhus, om det skal lykkes oss å bli rettelig norske i sinn og skinn».

Arne Ruth om dialektundertrykkinga i Sverige

«Sverige är en av de mest centraliserade statsbildningarna i Europa. En  yttring av detta var dialektförtrycket som fortfarande rådde när jag arbetade på radion, det ingick i tjänstereglementet att man skulle tala så kallad rikssvenska, det enda undantaget var gotländska som tydligen ansågs som en krydda man kunde tillåta sig. Det händer att jag skämtar om den svenska inofficiella landskapshierarkin där tungomålen i Dalarna, Gotland och Värmland är høgt rankade medan Dalsland, Härjedalen och Medelpad knappt ens finns med på den mentala kartan» (Den svenske mediemannen Arne Ruth i boka «Arne Ruth talar ut» (2013), s. 81)

Lagt ut 10.12.15

Dialekt- og musikkgrense

«På slutten av 1970-tallet og begynnelsen av 80-tallet gjorde jeg et folkloristisk feltarbeid på ei setergrend i Øyer i Gudbrandsdalen om somrene. I nord går kommunegrensa mellom Øyer og Ringebu. Den følger delvis en bekk, delvis veien, og på sørsida sier de «vi» og «røykje» og spiller trekkspell, mens på nordsida sier de «oss» og «rækje» og spiller fele. Og det regnes for å være mye finere.» (Jorun Hermansen i bladet «Folkeminner», november 2015, s. 39).

Lagt ut 30.11.15

Kalibrere dialekten

«Jeg gir meg selv terningkast tre på dialekt. Følelsen av å ha begynt å knote har meldt seg og jeg må på jevnlige kalibreringsturer til Vinje (Odd Nordstoga til Byavisa Trondheim 18.11.2015).

Lagt ut 21.11.15.

Knud Knudsen om «forfall» og «utskjemming» av målet

«Årsaken til det meste av denne megen tale om, at målene forfaller og blir utskæmt ved at kaste bort endelser og under-tiden visse deler av ord-kærnerne, omkumple ordenes lydmasse o. s. v. ær imidlertid nok som oftest en falsk målestok for, hvad hær ær godt, og hvad galt, hvad vakkert, og hvad stygt. Enhver vil nemlig gærne hålde den morsmålets skikkelse, som netop hadde sin tid, da han våkste op og tilegnede sig det ved omgang eller skole, for den eneste rette og sanne, og tror derfor let, at enhver annen skikkelse, – de tidligere, men især den, som ær i færd med at komme, ær en avvikelse fra det ene rette og det vakre, ær en uskik eller æn-og en uting. Han mener altså, at målet just i hans ungdom hadde sin gul-alder, og at ethvert skifte i denne dets gylne tilstand ær en overgang til en sølv-alder med påfølgende kobber- og jærnalder. Men at målene således skulde gå steg for steg til bake, bli mere og mere utskæmt, på samme tid som dannelsen hos vedkommende folkeslag, og dermed deres boklighet og talens kunst .. blomstrede og bar sin beste frukt, dette vil de ved nærmere eftertanke finne mindre rimeligt.»

(Knud Knudsen: Den landsgyldige norske uttale (1876), s. 33-34)

Lagt ut 3.11.15.

Dialektane er ei gåve

«For kva er dialektane? Dei er identitet. Dei er kultur. Dei er tradisjonsberarar. dei er eit presist verkty for å formidla det stadbundne. Dei er ei gåva! At andre land har skrota dette for å oppnå eit ferniss av nasjonal einskap, er eit tap for dei. Eit tap me har unngått å lida, så utruleg det enn kan høyrast, delvis grunna kloke politikarar» (Knut P. Bøyum i Norsk Tidend 4 2015, s. 25). Lagt ut 24.9.15.

Dialekt til heimebruk

«Vi bør være ferdige med Raymond nå. la oss slå fat; Østfold-dialekten fungerer ikke i nyhetsreportasjer. Man kna ikke snakke bred Østfold-dialekt i en nekrolog eller ved en minnetale. den er en dialekt til hjemmebruk. Den mangler autoritet og tyngde. En dialekt er ikke revyspråk!» (tidlegare kinosjef Ingeborg Moræus Hansen i spalten «Ytring» på nettsidene til NRK). Heile ytringa kan du lesa her: http://www.nrk.no/ytring/en-dialekt-uten-autoritet-1.12198723

Lagt ut 9.9.2015.

Årsaka til schizofreni
«Hvis noen spør meg om grunnene til den sinnssykdom som heter schizofreni, spaltsinn, så svarer jeg uten å nøle – dialekter». (Agnar Mykle i etterlatte skrifter «Prinsessen på bordet!», utg 2014 – her sitert etter omtalen til Ane Farsetås i Morgenbladet 16.5.2014). Lagt ut 6.9.2015.

Utan provinsaksent
Men Mykle hadde jo sitt favorittspråk. Dette seier han i Lasso rundt fru Luna (1194-utgåva, s. 71): «Barna i Oslo lignet guder. Allerede i treårsalderen kunne de uten stotring tale det norske språk helt korrekt og uten noen provinsaksent. Men samtidig lignet de djevler. De hadde en forbløffende og avskyelig evne til lynsnart å oppdage enhver svakhet og mangel ved provinsboerens uttale, ordforråd, påkledning, gangart, økomomi og intelligens, og disse oppdagelser ytret de med høy og hørbat stemme».
Lagt ut 6.9.2015.

Ordforråd

«langt ute på ei øy i havet der folk nytta kosteskaftet som juletre og verken hadde ord for tømmer eller tre, men hundre ord for fløan og fellan sjø» (Torvald Sund: Sildbøtta (2014), s. 155). Lagt ut 21.8.15.

«Et helt leksikon av ord oppe i hodet»
Dette avisinnlegget, truleg frå Bergens Tidende, av ein H. Vindenes, var attgjeve i bladet «Folkemål» 1/1983:
«Nå er dialektbruk blitt moderne. Det er fremskritt for den personlige frihet. Men det vil bli et sant virvar av språk og uttale i fremtiden. Når vi til slutt forstår hele landets dialekter har vi sikkert et helt leksikon av ord oppe i hodet. Før var det «bare» striden mellom bokmål og nynorsk, nå altså et utall av forskjelllige dialekter i massemedia. Dessuten skaper dialekt avstand mellom folk. Det blir kun sin egen talemåte som klinger best i ens ører. Alle andre måter å snakke på blir heller sett ned på, innerst inne».
Lagt ut 2.8.15.

Dialektar som språkhistorisk kjelde
«Det är i dialektarna som språkhistorien får liv. Dialekterna er själva inte uråldriga men de har uråldriga rötter, de har utvecklats parallelt ur det gemensamma fornspråket. Eftersom de traderats muntligt har de inte påverkats av normerande/reglerande ingrepp på samma sätt som det framväxande skriftspråket. Dialekterna representerar en obruten tradition och är i så måtto mer äkta, ursprungligare än rikstalspråket, som ju är grundat på skriften»
(Maj Reinhammar i artikkelen «Levande språkhistoria», trykt 1993, her etter det ferske festskriftet til henne på 80-årsdagen, s. 158).
Same stad er også attgjeve kva mannen hennar, Vidar Reinhammar, skreiv i ein artikkel i 1988:
«Dialekterna är inga andra rangens källor. de utgör en självständig storhet och kan ge svar på en mängd frågor som filologin inte förmår besvara. De kan inte endast nyansera den bild av språkhistorien som tecknats med hjälp av de skriftliga källorna utan kam också korrigera dem. Även dialekterna är som bekant underkastade förändringens lag, men de är stationära, de har i princip alltid varit bundna till sina resp. orter, områden etc. och representerar därför en lokalfäst kontinuitet i utvecklingen. Detta är en utgangspunkt för den dialektgeografiska metoden, som ger oss möjligheter att dra slutsatser om olika språkliga företeelsers proveniens och ålder m.m.»
Lagt ut 29.7.15

Dialekthysteriet utenfor stuedøren
Vi tek med utdrag frå eit gammalt avisinnlegg av Hulda Foss Lyssand. Det var ein språkdebatt i Bergens Tidende sommaren 1982, og dette innlegget vart saksa til bladet Folkemål (Norsk Målungdom) 4/82. Her står blant anna: «Vi har fått en rotete sprogsituasjon både skriftlig og muntlig, og man kan ikke strø om seg med dialekter hvor som helst. Biskop Per Lønning snakket for en tid siden i programposten «Tanker i tiden» om dialekthysteriet som han syntes hadde grepet om seg. Han illustrerte det med å slå over i bergensdialekten, jeg husker ikke nøyaktig hvilke ord han brukte, men noe sånt som – eg hakje – eg vikje – ka e du ve etc.
Selvsagt kan ikke hverken biskopen eller andre som skal bevege seg litt utenfor stuedøren dra rundt med denslags sprog. Sproget er et meddelelesesmiddel hvor vi snakker til og for andre, og vi kan ikke bare tviholde på identitet og selvfølelse».
Lagt ut 28.7.15.

Om å synge på dialekt
Artisten Astrid S. (Smeplass) frå Rennebu får spørsmål om dette i Adressa 16.7.2015:
«Jeg er åpen for å synge på norsk, men sliter litt med dialekten. Jeg har aldri gjort det før. Det kan være vanskelig for folk å forstå, men jeg er veldig stolt av dialekten min».
Og her er to artistkollegaer som også har vore med på VG-listas sommarturne, først Daniel Kvammen: «Han forteller at det falt ham naturlig å synge på sin egen hallingdialekt da han begynte å skrive låter. – Når man prøver å sette ord på det man ikke sier til vanlig, er det lettere på sin egen dialekt. Det handler om å være mest mulig direkte, forklarer han. – Det er ikke bare trauste folk med gitarer som gjør det lenger.»
Sondre Justad seier det slik: «-For å være helt ærlig er jeg dårlig i engelsk, så det falt naturlig for meg å synge på min egen dialekt. Da er det enklere å uttrykke meg».
Lagt ut 19.7.15.

Tilkvesst dialekt
«Når min far snakker om tiden i sin barndom da han satt på brygga på Hemnesberget utenfor Mo i Rana og slukte fersk sild så fiskebeina raspet ned gjennom halsen, lyser det i øynene hans, og hans ellers noe avslepne hemnes-dialekt kvesses betraktelig til»
(Askild Matre Aasarød i magasinet Plot, sommer 2015, s. 122)
Lagt ut 14.6.15

«Som floen på en flat sandstrand»
«Studerer man dialektkartene, vil man se hvordan sprogforandringer brer sig gradvis utover som floen på en flat sandstrand som har små ujevnheter. Først risler de fremover i små strømmer, så brer de sig mer og mer, til slutt stikker bare småøier op og endelig er hele området dekket»
(Alf Sommerfelt: Kulturprovinser og sprogområder (1933), s. 347)
Lagt ut 16.5.15

«Tonende, frigjort fjellmål»
«Dovremålet er utvilsomt en av de rikeste kildene til nasjonal språkfornyelse.
Ett av verdens største språkgenier, tyskeren Dr. G. J. J. Sauerwein (1831-1904) – som også har utgitt en diktsamling «Frie viso ifrå viggun» på Nord-Gudbrandsdalsk bygdemål – hevder at dovremålet og en dialekt i Litauen var de høgst utviklete dialekter som finnes – med en særlig nyansert, sterk klangfarge.
Dovremålet er et tonende, frigjort fjellmål, mer kultivert åpent og sjelelig smidig enn målførene på Vestlandet og i flatbygdene.
For oss i østnorske fjellbygder er nynorsk mer eller mindre et knotmål.
I dovremålet kryr det bl. a. av ymse ord for samme ting, og ett og samme ord (også med samme trykk) kan bety mye. F. eks. substantivet tona: ull, gemytt (to, grunnstoff).
(Ragnar Solberg i innleiing til tillegget med ord og uttrykk i diktsamlinga «Livs-skurd. Dikt på dovremål» frå 1950, s. 207)
Lagt ut 28.4.15.

«Knotande, liksom rædd uttale»
«Bymåla våre er norske, men på ei skrøpeleg vis, overlag fatige på norske ord og ordlag, og mykje med ein knotande, liksom rædd uttale av norsk, m.a. med avlaga vokalar, og utan palatale konsonantar (einaste undantak er «hainhoinn» uttalen i Trondheim) – det vert «løkka» for lykkja, å sønge for å syngje, han er våken – for bakjen, o. dl.» (Albert Joleik i «Fram daa, Frendar» 1957, s. 43-44).
Litt drygt dette, vel?
Lagt ut 9.4.15.

Gustav Indrebø om likskap og skilnad mellom norske dialektar
Indrebø meinte skilnaden var forbausande liten: «Alle nordmenn kann skyna kvarandre – so nokolunde -, større er ikkje skilnaden. Det er radt merkjelegt. Ulikt grannelandi.» Han utdjupar dette i ein fotnote: «Kva kjem det av at dei norske bygdemåli hev halde betre saman enn bygdemåli i mange land? Kann henda heng det noko saman med busetnadstilhøvi. I grannelandi var busetnaden skipa i landsbyar frå gamalt. Kvar landsby var eit samfund for seg, heller mykje avskilt frå andre, og stort nok samfund til å vera eit lite målsamfund. So kunde servokster trivast. I Noreg var busetnaden på gardar. Ein gard var for liten til å vera eit målsamfund for seg. Folket på den einskilde garden laut difor stydja seg til eit vidare umkverve i målvegen. Og folk frå eit vidare umkverve hadde lettare for å liksom kontrollera kvarandre. Det kunde hjelpa til å halda målet mwir på plass, og gjera at reint avstikkande servokster og nyvokster ikkje hadde so lett for å slå igjennom»
(frå tale til Studentmållaget i Oslo 10. februar 1938, trykt i «Fram daa, Frendar» 1956, s. 20)
Lagt ut 7.4.15

Stabil knoting
Jan Åge Fjørtoft i portrettintervju i Uke-Adressa 1.4.2015, han får dette spørsmålet:
– Mener folk hjemmefra at du er blitt for oslofisert?
– Jeg flyttet fra Gursken da jeg var 18 år. Jeg får mest høre det når det gjelder dialekten, når jeg gjør om på et ord eller to.
– Du hører med andre ord mye hjemmefra?
– Akkurat dette med dialekten har jeg hørt de siste 30 årene, men samtidig er det få som bruker mer gursking og sunnmørsk enn jeg gjør i offentligheten. Så jeg tror jeg kan get away with it.
– Knotingen din er ganske stabil?
– Knotingen min er stabil. Og av veldig varierende kvalitet.
Lagt ut 3.4.15

To separate talefeil
«Siddisene lider faktisk av to separate talefeil – vanligvis kalt «gadespråg» og «pent stavangersk». De innvidde skal visstnok både forstå og kunne skille mellom de to»
(Tippeligaen 2015 – bilag til Pondus 3, 2015, i omtalen av Viking).
Lagt ut 29.3.15

Den skjønneste musikk
«Hvor var da Norge herlig i sin evige avveksling, hvor var den stedegne kultur tiltalende, hvor blev dialektene den skjønneste musikk!» (botanikar, Svalbard-forskar og naturvernpioner Hanna Resvoll-Holmsen, sitert i artikkel om henne i bladet Levende Historie 2-2015, s. 53).
Lagt ut 19.3.15

Oslomålet i forfall
Utover 1800-talet voks folketalet enormt i Oslo, og all tilflyttinga verka sjølsagt inn på språket. Dette skreiv Lona Gulowsen Gyldenkrone i Aftenposten i 1901: «Over alt taltes denne samme flade Tone, uden Nuancer, den minder om en Usmurt Barnevogns irriterende Piben og Hvinen, slafsede Vokaler ogg Konsonanter, enten tykke ‘Vika* L eller R for L». Gjengitt i Knut Kjelstadli: Den delte byen. Oslo bys historie bd 4, her etter Karine Stjernholm i tidsskriftet Maal og Minne 2 2014, s. 74.
Lagt ut 21.1.15

«Närmare själva livet»
«Vi som växte upp på slätten i nordvästra Skåne sa glött och inte glytt som de sa neråt Malmö. Glött betydde ‘barn’ och de fanns i olika varianter: skoleglöttar, förskoleglöttar och så de allra minsta, pattaglöttarna. Pattaglöttarna var de ännu inte avvanda, de lena och mjuka små glöttarna som lyckligt jollrande låg vid patten och sög mjölk, de som rapade när de var mätta och som sov redan innan de lyftes över till spjälsängen.
Det heter dibarn på rikssvenska. Men det ordet för tanken till ett skrikande naket barn på en våg i ett vitkalkat rum, en journal med kruvor för vikt och huvudomfång i en plastmapp och förnumstiga råd i en broschyr från Socialstyrelsen.
Pattaglötten gullas det med, hen klias under hakan och ler med sin tandlösa mun. Dibarnet vägs, mäts och vaccineras. Det är som om dialektorden har en närhet till tingens egenskaper som riksspråket ofta saknar. Dialektorden är liksom närmare själva livet»
(Torsten Herbertsson i Språktidningen 1/2015, s. 77)
Lagt ut 6.1.15.

Psykolekt
«Gamle familiar på Oslo Vest har ikkje berre ein sosiolekt, dei har også det eg vil kalla ein psykolekt. Med fare for å overgeneralisera kan det hevdast at Oslo-Vest-måten å snakka på er prega av ein underforstått eliteposisjon og kjem ut som paternalisme. Derfor er Oslo-Vest-retorikken gjerne kjenneteikna av indirekte tale, av varsamt pedagogiske uttrykksmåtar, av ei underspelt infantilisering. Det desse tre bøkene fortel meir enn noko, er korleis Støres retorikk rett som det er blir omtulla av denne ulla som kan få tilhøyraren til å kjenna seg som eit barn»
(Arnhild Skre melder tre bøker om Jonas Gahr Støre i tidsskriftet Prosa nr. 6/2014. Sitatet står på s. 57).
Lagt ut 28.12.14.

Englespråk:
«Det sprog som englerne taler om søndagen». Det sa H. C. Andersen om talemålet på Fyn. Sjølsagt var han «fynbo». Men danskane meiner visst stadig at fynsk er det «smukkeste»: http://ekstrabladet.dk/nyheder/samfund/article4015440.ece
Lagt ut 14.12.14

«Utvekster av talemåter»
Gammalt lesarinnlegg, men artig lell:
«Burde ikke noen gå ut å se nærmere på det fortsatte maset og parolen om å bruke dialekten sin resten av livet – uansett nye bosettingsforhold og nye arbeidsplasser. Det er riktig trivelig og til en avveksling en rik tilføyelse til vårt skriftspråk at det eksisterer utvekster av talemåter som lokaliserer personer og understreker deres øvrige vesen og fremtoningsmåte – når vedkommende er i stand til det og forholdene ligger til rette. Her bør grensen gå. Det må være nok at vårt skriftspråk på denne måten får en sjanse til å godta og ta opp i seg det som er positivt i bruken av dialekt. Slik kan det bli levende og tilpasset tiden. Men er det forsvarlig å narre en romsdaling på Fornebu be en kunde «å hente veskene sine» når det er en eneste koffert det gjelder. Er det formålstjenlig å nare en finnmarking til å presentere «ei skola» – slik at lytteren blir i tvil om det henvises til en bestemt eller ubestemt skole. Kan det ikke være et direkte ufaglig råd å narre en bakeribetjent til å anbefale «ei kake» – når det dreier seg om husholdningsbrød. Selveiere, kunstnere og poltikere er frittstående mennesker – men hva med arbeidslivets ansatte, er det gjennomtenkt hvordan en uoppfordret bruk av dialekt vil slå ut for dem?»
(Signaturen «Eksilius», lesarinnlegg i avisa Tidens Krav 8.4.1981).
Lagt ut 29.11.14.

Eit fullgodt instrument
Lærar på Ringsaker Amtskole, Ivar Prestkvern, skreiv om ringsakermålet: «merkeleg fint og godt oppbygd, kringt og lettvint i bruk.. Her var ei utruleg mengd med ord, og ein rikdom på ordlag og faste segjingar med både rim og rytme, utkrystallisera av folksens målevne og livsrøynsle gjennom ætt etter ætt. Her hadde eit kulturfolk arbeidt i tusen år med å skapa seg eit instrument for tanken, og det instrumentet var fullgodt»
Det er Alf Prøysens heimemål det her er snakk om. Lagt ut 25.11.14.

Jenter med avdempande og sivilisert språk
Dette handlar meir om språk og kjønn enn om dialekt, men la gå. Det er Otto Ulseth som skriv om gruvemiljøet på Svalbard i den ferske boka om Robert Hermansen, «Røde Robert»: «Senere kom jentene inn i gruvene også, i de fleste arbeidsoperasjoner. Det var mye skepsis til det. Den skulle vise seg helt ubegrunnet. Ikke minst virket det avdempende på språket. Det var ikke lenger så fristende å bruke begreper som «sandkuk» og «hengfett» om arbeidsredskapen. Der en kvinne går inn i et mannsmiljø, blir språket i samme øyeblikk mer sivilisert. Der språket blir bedre, blir samværet folkene imellom mer harmonisk, det blir færre konflikter og et bedre utgangspunkt for samarbeid.
Sånn er det med den saken, også på Svalbard.» (s. 139)
Ja, er det sånn?
Lagt ut 23.11.14.

Verbale rundkast i det bastanteste «gatesprog»
Ein gammal ein no – frå «Farmand» nr 12/1981. Knut Mürer frå Oslo irriterer seg her over at Sverre Kjeldsberg ikkje kunne snakke ordentleg som programleiar i den norske Grand Prix-finalen: «Det måtte da vel i all fornufts navn være mulig å mobilisere en konferansier som behersker de mest elementære norske sprogregler, og ikke varte opp med en ung mann som med glatt tunge serverte formuleringer som «demmes idola» (deres idoler) og «doms melodia» (deres melodier) og en rekke lignende verbale rundkast, som bare kan karakteriseres som det bastanteste «gatesprog» fra nordlige trakter».
Lagt ut 20.11.14.

«Fruentimmerets kaudervelsk»
I den ferske boka «Dovre faller», av firkløveret Espen Søbye, Harald Berntsen, Kjartan Fløgstad og Jon Langdal, kan vi lesa dette (s. 74):
«Midt i hundreåret, i 1847, la diktarpresten Jørgen Moe og geologen Theodor Kierulf ut på ei farefull ferd for å vitja den segnomsuste musikaren Myllarguten på heimstaden hans oppe under Haukeli. Då dei nærma seg stova der spelemannen budde, «pludrer» kona til Myllaren «nogle ord, der for den uindviede lige godt kan være Spansk som Italiensk», skriv Kierulf, og understrekar denne observasjonen med å tala om «Børnenes Skraal og Fruentimmerets Kaudervelsk». Her er dette sitert etter Rikard Berges bok om Myllarguten og Håvard Gibøen (1972), men karakteristikkane stod aller først i «Hjemmet og Vandringen. En Aarbog for 1847» (utg av P. Chr. Asbjørnsen).
Embetsmennene på den tida mangla nok både evne og vilje til å forstå talemålet til folka dei skulle tene. Lagt ut 5.10.14

Fulle dialektbrukarar på facebook
«Jeg er klar over at noen liker å skrive på dialekten sin, for eksempel på facebook. Når jeg ser det, lurer jeg alltid på om vedkommende er full. Det ser jo ikke ut i skriftlig form, sier hun» (den finske forskaren, feministen og bloggaren Sanna Sarromaa, sitert i studentavisa Under Dusken (12/2014, s. 42). Sarromaa vekte oppsikt med ein krokinn i VG om det norske språkets forfall: http://www.vg.no/nyheter/meninger/kronikk-det-norske-spraakets-forfall/a/23290970/
Lagt ut 25.9.14

«Det stinker almueaktig»

Lars Oftedal, som grunnla Stavanger Aftenblad (1893), var nokså radikal i avisspråket sitt. Han brukte former som «gata», sørvestlandske fortidsformer av verb som «snakte», «danste» og «prekte» og presterte passasjar som «det var godt å komma til husar, så galen og grapsen sørausten blei i går kveld». Haugesunds Avis var sjokkert: «Det stinker almueaktig av alt han skriver i sin avis. Det er en forvirret blanding av norsk og dansk, Stavangersk gadesprog, jærbu- og ryfylkedialekt, det er ganske ufordøyelig, unntatt for striler, sjauere og sådanne folk».
(sitert frå boka «Journalistikkens norke klassikere», s. 97)
Lagt ut 7.9.14.

Godbit frå Are Kalvø

Vi tillet oss å legge ut denne herlege bolken frå Are Kalvø i boka «Absolutt Oslo» 81994), s. 18-21:

”Alle vi som kjem frå utkant-Noreg og bur i Oslo har ein eller annan gong opplevd det.

Du er ute med ein gjeng Oslo-folk. Du pratar om ei sak som engasjerer deg, og er forbausa over kor ivrige dei andre lyttar. Når du er ferdig med resonnementet ditt, seier du håpefullt: ”Ja, er de ikkje einige, då?” Så følger ein pause medan dei andre rundt bordet legg hovudet på skakke og ser interessert på deg, utan mine til å svare. Du gjentar spørsmålet. Etter nok ein liten pause seier ein av dei andre rundt bordet, med drømmande stemme: ”Det er så artig å høre på deg når du snakker. Det er noe med dialekten din. Det er så naturlig, på en måte. Si noe mer da!”

Oslo-folk synest det er så sjarmerande med dialektar. Så eksotisk. Sjølv snakkar dei jo ikkje dialekt, seier dei. Dei snakkar vanleg norsk. Alle som har prøvd å slå opp ”Duækkefrabyndu?” i Riksmålsordboken, veit betre.

Vi kan seie kva vi vil, Oslo-folk høyrer berre det dei vil høyre. Dersom ein nordlending røyker sigarettar med munnstykke medan han lågmælt serverer underfundige anekdotar med livsvisdom, så høyrer Oslo-folk likevel berre ein småvulgær friskus som snakkar om fiskekvotar og kvinnfolk. Og dersom ein ubarbert hedmarking oppløyst i tårer og langt nede i den sjette whiskyen fortel at huset hans har brunne ned, bikkja er død og kona har reist til Roma for å realisere seg sjølv, så høyrer Oslo-folk ein lun, snill og traust mann som har det godt og harmonisk. For hedmarksdialekten er jo såååå lun og naturleg.

Du ser det i Oslo-avisene også. Dersom ein kjent nordmann frå Oslo bli hissig i ein tv-debatt, så kallar avisene han grinete, arrogant, usympatisk, eller i alle fall sleivete. Dersom ein kjent person frå Nord-Noreg blir hissig, blir han omtalt som frodig, romsleg og folkeleg. For nordliendingar skal jo vere slik. Små lyte, lastar og feil blir tilgitt oss frå distrikts-Noreg, for vi er jo litt utemma, vi. Ikkje heilt ferdighøvla, liksom.

Og så er alle i distrikts-Noreg så flinke til å ivareta tradisjonar, seier Oslo-folk, og gløymer heilt at den gjennomsnittlege innbyggaren i distrikts-Noreg kjem frå ein plass der det kulturelle samlingspunktet er den lokale bensinstasjonen med videoutleige, og at det lokale gatekjøkkenet heiter ”City Fat, fast & Funny”. Slikt snakkar ein ikkje om. Alle forventar at ein person som seier ”je” eller ”æ” eller ”e” eller ”øss”, det er ein person som held utgamle tradisjonar i hevd, gjer alt for hand, diktar eller kvedar på kveldstid ved parafinlampa, og spelar fele når han går tur i fjellet. Og sjølvsagt har han laga fela sjølv.

Og det er jo ikkje rart alle synest folk frå distrikts-Noreg er eksotiske og rare. For kva er det folk får sjå når dei får treffe såkalla vanlege menneske frå distrikts-Noreg på TV eller i vekeblad?

I Norge Rundt får dei sjå eldre ubarberte menn som bur åleine i tømmerhytter i skogen og lever på granbar og smelta snø, nevenyttige damer som lagar lampeskjermer av gamle lokalaviser, og likandes bønder som fortel at premiekviga på garden har forelska seg i eit syngande pinnsvin.

Når mentometerprediaknten Tande-P dyrkar såkalla kvardagsheltar frå distrikts-Noreg, fyller han studio med Guinness-meistrar i maratonhallingkast, handikappa oppfinnarar og 98 år gamle budeier som klarer å mjølke 180 kyr på to og eit halvt minutt med polvottar medan dei står på hendene og spelar munnharpe.

Og i vekeblada kan alle lese om den barske utkantkvinna som fødte trillingar ståande i robåten midtfjords i orkan.

Ærleg talt, det er jo ikkje rart at vi som snakkar ein dialekt der vi ikkje seier ”jeg” og ”ikke” blir sett på som rare. Men det vi lurer på, vi som har levd delar av våre liv i det som med eit svært vidt samleord blir kalla distrikts-Noreg, det er: kvar finn dei alle dess merkverdige vesena? Kvar kjem dei frå? Kvar bur dei, kven er dei, kva gjer dei når dei ikkje blir intervjua av Tande-P, Norge Rundt eller Hjemmet? Tyt dei ut frå trestammer og fjellsprekkar når vi andre søv?

Medan vi ventar på å finne svara på desse spørsmåla, må vi Oslo-innbyggarar som ikkje seier ”jeg” og ”ikke” berre finne oss i å vere eksotiske innslag i storbyen, same kor lenge vi har budd her. Og vi må finne oss i at dei innfødte berre legg hovudet på skakke og smiler kvar gong vi seier noko viktig.

Det er i alle fall liten vits i å hisse seg opp. Litt villstyrig temperament er jo berre saftig og sjarmerande”.
Lagt ut 19.8.14.

Kulturarv i hardt ver

Dette sa læraren, tradisjonssamlaren og måldyrkaren Halldor Opedal i innleiinga til boka Hardanger-målet – Ord og vendingar og stil (1960):

«Norsk talemål er ute i hardt vêr i dag. Ein her av unorske ord og vendingar fører sin daglege strid imot dei tusen-år gamle målføri i bok og blad, i kyrkje og skule, i kringkasting og administrasjon. Det er vondt å vera vitne til at gamle, sermerkte ord må vika for framande språkelement. I Hardanger er det endå ikkje lite godt mål att, men kor lenge maktar hardingane å halda det oppe?
Aldri har bygdene lege så opne for framand kultur-påverknad som i dag, og det er ikkje jamt det mætaste i den uheimslege kulturen bygdene tek opp. Me ser det i byggjemåte og i kledebruk og i skikkar og seder. Stundom lyt ein rett spørja seg sjølv: «Skal den gamle bygdekulturen gå under?» Men sjå der, der borte på Ola-jordi, der står endå den gamle røykstova, og den gamle røykstova og den nye våningen står side om side. Og dei står ikkje i vegen for kvarandre, dei er båe med og lagar ei ven råme om det gamle tunet. Og der kjem kona hans Ola i ein lett og luftig kjole med mode frå byen. Men eg veit at i bui har ho ein gamal bygdebunad med sylgjor og spenne og stakkar og skaut. Eg veit òg at ho er vyrk for denne bunaden, og at ho ikkje skjemmest av å bera han når høve er.
Eg har råka nokre bygdefolk som tala målføret sitt med meisterskap og noko fleire som tala del godt, alle hadde trødt sine barnasko. Ungdomane saknar ofte den trygge målkjensla og det fine måløyra som ein kan finna hjå sume gamle, endå det skil noko ungdomane òg. Eg var på eit møte i Indre Hardanger for eit par år sidan. Ein ung mann som hadde gått på skular, tala om hardingane. Dei var eit ættstolt folkeferd, sa han. Då reis ein gamal mann or sætet, skoda seg ikring mellom folki, og sa: «Eg likar ikkje dette ordet. Er ikkje stoltleik og storlæte eit stykke ty or same veven! Eg vil ikkje seia at hardingane er ættstolte, heller at dei er ættbyrge. Byrg heng ihop med å berga. Hardingen er vyrk for ætti si, og han fæler ikkje for eit offer når det gjeld å berga ættaræra.»
Ungdomane bør læra at det er dei gamle som ligg inne med målskattane. Dei bør setja seg ved føtene åt dei som talar best, og lyda etter kor dei ordleier seg. Det bor vera dei ei ære å halda den store kulturarven oppe og odla han til bruk for seg sjølve og dei ætter som kjem».
Takk til Lise Hansen som tipsa om dette! Lagt ut 4.8.2014.

Som hand i hanske
«Vi kjenner ikkje vårt heimemål før vi tek til å grave i det, bruke det til andre ting enn det å skrive god jul og godt nyttår.
Høyrer du vel etter ein som kan sitt heimemål og brukar det rett og utan pruting, skal du bli forundra over kor lett og ledig og endefram han talar. Her er ord og tankar knepte saman. Dei er eitt som hand i hanske. Her er ingen store ord eller høge tropper. Likevel har alle ting og tankar sine ord og nemningar. I sitt heimemål vert ingen mållaus».
(Reidar Djupedal i tale på eksamensfest til ingeniørar frå NKI’s Tekniske skule, 16. juni 1981; lagt ut 4.8.2014)

Oppskrift på å bli «dannet»
«Hardangeren blir ingen dannet norsk mand uden i det norske Rigsmaal. Bondesproget har Bondebegrænsningen i sig; vil de udover den, maa de op i den høiere Sprogform. Og vil de ha dens Kundskab uden at ha dens Aand, blir de Udlændinger midt i Norge»
(Bjørnstjerne Bjørnson i «En Tale om Maalsagen», 1900) (lagt ut 31.5.2014)

«Ekthet», anarki og degenerering
«Dialektene hører hjemme i sitt lokale miljø der de best kan bevare sin ekthet. De kan også berike normalspråkene, her i Norge som i andre land. Norsk Riksmålsordbok har f.eks. opptatt en mengde dialektale ord og uttrykk, men misbruk av dem i riksdekkende sendinger må vel nødvendigvis føre til språklig anarki og degenerering både av dialektene og det normaliserte norsk. For å bevare dialektene lengst mulig og for å øke sikkerheten i bruk av normalspråket burde derfor alle riksdekkende sendinger i radio og TV bruke normalisert bokmål eller nynorsk. Så kunne man på riksnettet ha en daglig eller ukentlig «dialekt-time». Lokalsendingene bør, av hensyn til dialektene, fortrinnsvis foregå på den lokale dialekt» (Finn-Henrik Aag i Adresseavisen 15.11.1986) (lagt ut 29.5.2014)

«Avskyvärt» folkemål
Ernst Wigforss er kanskje mest kjent som svensk finansminister frå 1932 til 1949. Men før han gjekk inn i politikken, hadde han ei fortid som dialektforskar, der han særleg granska talemålet i Halland i det sørvestre Sverige. Han starta ei hallandsk «landsmålsförening» (dialektlag) og bad om bidrag frå velståande halländingar for å få samla inn dialektmateriale derifrå. Men godseigaren på Skottorps slott var totalt avvisande til dette, han «tyckte det halländska folkmålet var avskyvärt och önskade så snabbt som möjligt få det utrotat». No var formålet med foreininga ikkje å bevara dialekten i tale, men å dokumentere den i skrift. Wigforss brydde seg likevel ikkje om å kontakte godseigaren meir, for han rekna med at han «på den invändningen skulle svarat att han inte ens ville ha minnet av fulheten kvar».
Om Ernst Wigforss kan ein lesa meir i Språktidningen nr 4/2014.
(lagt ut 26.5.2014)

Den ultimate fallitt for evna til språkskaping
«Ord og uttrykk er utryddingstruga fordi dei ikkje blir brukt. Ser vi så mye fjernsyn at vi mister evna til sjøl å legge originalitet inn i vår seiemåte? Der det før var mange og ulike ord, er det no få og glatte. Når ein idrettsmann skal beskrive si eiga kjensle av suksess seiere til og med barske menn at det er deilig. Deilig! At ein muskelbunt med timars trening dagleg og endeleg gull ikkje finn andre ord enn det fisfine deilig er den ultimate fallitt for evna til språkskaping»
(Ola Jonsmoen i kronikk i Adressa 13.12.2008) (lagt ut 18.4.14)

Helge Krog fekk trekk i vekelønna
«Han og søsknene var ikke mye sammen med jevnaldrende på Rodeløkka. Helge gikk på Borgerskolen i Osterhausgaten. 20 minutter å gå. Skolene på Kampen, Vålerengen og Grünerløkka lå nærmere, men «gå på folkeskole for bedremanns barn gikk ganske enkelt ikke i de dager». Han fikk også trekk i ukelønnen hvis han ble knepet i å snakke vulgært»
Helge Vold: «Helge Krog – en bibliografi» (2011, s. 24) (lagt ut 17.4.14)

Dialekt hos Hans Aanrud
Det er 150 år sidan forfattaren og gausdølen Hans Aanrud vart fødd, og i det høvet har Gausdal Historielag gjeve ut boka «Om det store i det små. Hans Aanrud 150 år!. Her skriv Jon Iverslien om «Gausdal og det gausdølske i Hans Aanruds forteljinger», på gausdalsmål, slik at dette blir både sagt om og sagt på dialekt. Vi siterer frå s. 78:
«Like frå det fyrste han fekk publisert, brukte han somme dilektord ell halvt dialektiserte ord. I debutnovella HVORLEDES VORHERRE FIK HØET TIL ASMUND BERGEMELLEM er Asmunds slutteplikk halvhøit op mod Vorherre som naar man føier et barn: Na er du vel fornøigd da! For-n-ø-y-G-d. Det hadde vorte som ein smygfis ut mot universum om han hadde brukt någor bymålsform. Her har vi ein forfatter som er omsorgsfull med stiltona; som veit å velja ordet som sitt midt i blinken og kling aparte.
Han bruker dessutta ehånn gongen dialektord der han itte (har) funne någå bra riksmålsord for hå han omtaler: til dømes «hafælde» og «ølrøik» i nemnte novella». (lagt ut 17.4.14)

Dialekt som kontrollinstans
Gerd Søraa fyller 80 år, og Aud Mollan skriv om henne i Adressa 9.4.14: «Da lytter vi, for det er just ikke skrivebordsmessige spissfindigheter som er damens målestokk. Nei, det er å skrive i avisa slik at folk forstår det. Selv bidrar hun med typiske eksempler. Ifølge eget utsagn har hun alltid brukt dialekten som kontrollorgan for det hun skriver» (lagt ut 9.4.14)

Vilkår for dialektutvikling på Austlandet
«Både by- og bygdemål på Austlandet har ein sams austnorsk klang bygd på intonasjon og trykktilhøve, musikalsk og dynamisk aksent. Dette … er truleg ein viktig føresetnad for at drag i bymål og sentrumsmål på Austlandet har lett for å breie seg til flatbygdmål og også fjellbygdmål i den same landsdelen» (Kjell Venås i festskriftartikkelen «Hemsedal. Historisk oversyn over samfunn og språk i ei norsk innlandsbyd, 1996).
Helge Sandøy kommenterer dette slik i foredraget «Utviklingslinjer i moderne norske dialektar»: «Den felles austlandske «klangen» er truleg ein vesentleg restriksjon for cirkumferensen åt standardaustlandsken: Han set grensene for kven som lett kan gå over til dette talemålet utan å dra med seg eit anna geografisk substrat» (lagt ut 5.4.14)

Riktig observert!
«Vitsene kan jo faktisk bli morsommere ved å bruke dialekt. Det er litt som å kle seg ut, uten å bruke kostyme» (Espen Beranek Holm til Oslopuls.no i 2008 i samband med dialektkurs for deltakarane i satireprogrammet «Løvebakken»). Og det veit vi jo, at historiene blir betre og saftigare når dei blir fortalt på dialekt! (lagt ut 25.3.14)

Trøndersk smakar pølse?
«Fikk ikke trøndersk en litt mindre smak av pølse etter at Bjarne Håkon Hansen ble litt mindre synlig?» (programredaktør Kjetil Kooyman til Oslopuls.no i 2008) (lagt ut 25.3.14)

Kristofer Updal om dialekt med slagg
”I alle dialektar er slagg. Og mange pyntar seg med slagget. Og trur det er hævt.. Må ein radbrekke språket for å gjera seg sermerkt, er det ikkje stort ved det sermerkte, og i grunnen ikkje noko sermerkt.. Dialektfargen er eit godt hjelpemiddel for små forfattarar til å løyne dei er små og til å narra og få dei andre til å tru dei er so sermerkte” (Kristofer Uppdal har mista trua på dialektdiktinga, i artikkelen ”Høgnorsk” i avisa Den17Mai 19.2.1924; her etter Arild Byes Uppdal-biografi «Den eine mot dei mange», s. 317).

Naturstridig dialektbruk
Dette skreiv professor i slaviske språk og bygdebokforfattar Arne Gallis frå Andebu i kronikk om dialektar i Aftenposten i 1977, midt under den store dialektreisinga på den tida: «Når det nå agiteres for at folk skal bruke dialekten sin ved alle mulige anledninger, er dette en helt umulig parole og vil bare være som et slag i luften. Det er aldeles naturstridig å søke å fremelske høyere prestisje,med krav på landsgyldighet, for et utall av forskjellige sproglige medier, hvis funksjon det nå engang er blott og bart å være de talte kommunikasjonsmidler i de mindre samfunns dagligliv».
Slaviske språk gjekk visst greitt for professoren, men verre var det med somme norske dialektar. I same kronikk kjem denne vedgåinga: «Da jeg i sin tid var en tur i Setesdalen, hadde jeg de største vansker med å forstå hva folk sa».

Dialektkakofoni
«høgnorskens ugjennomtrengelige tåketale, samnorskens bisarre redselskabinett og vår egen tids dialektkakofoni har vært og er et effektivt vern mot integrering» (Jon Rognlien i Dagbladet 11.1.2014)

Småstein i munnen og skrevande diftongar:
Dette skreiv sjølvaste Bjørnstjerne Bjørnson i Verdens Gang 4.11.1899: «Ti hvad er en Dialekt andet end en Seng, en uhyre Seng, folk har stupt nedi for mange Hundreaar tilbage? De ligger endnu i den, fordi Sengkarmerne var for høje, de kom ikke op. Ikke Altsammen i den Seng er fjelgt.
At putte al denne Smaasten i Munden, hvergang vi vil aabne den til Tale, hvad skal det egentlig være godt for? Og slig Skygge det falder over os af det! Mindes vi ikke Røgstuen, som det er blevet til i? Drager vi ikke noget af dens surøjede Væsen over vor svundne Livsglæde, hvis vi tager det op igjen i vort Begreb? Se paa alle disse sylespidse y’er og i’er, som staar ud af Mørket mod os! Disse skrævende diftonger, disse gammeldagse, paatrængende, overflødige Dativer!»

Sunnmørsord for diare?
Ivar Aasen skreiv julehelsing heim til Sunnmøre der han fortel at han hadde komme seg av ein kraftig diare eller kva det no heitte: «-det søndmørske Navn huer mig allerbedst, men det seer noget leidt ud paa Papiret» (Ottar Grepstad: Historia om Ivar Aasen, s. 123). Kva ord var det som kom for Aasen her, tru?

Karin Sveen om æ og e:
I boka «Klassereise» skriv forfattaren Karin Sveen interessant om tidlege språklege erfaringar:
«Den aller første språklige forskjell som jeg kan huske å ha lagt merke til, knytter seg til uttalen av pronomenet det. I mitt miljø uttaltes dette som dæ. Jeg var fem-seks år og fikk være med ei småbrukerkone og mate hønene hennes. Hun snakket klingende dialekt, men plutselig hørte jeg henne si de’. Jeg spekulerte veldig på hvorfor hun gjorde det, men turde ikke spørre.
De’ var de’! sa hun, og fra det ene øyeblikk til det andre steg dette anonyme ord fram fra språkets mørke og begynte å lyse. Det var overalt og vippet og nippet og flakset omrking meg. Det gjorde meg klar over mitt eget språks brede æ’er, som nå lød både fælt og bæsjete.
Jeg tolket denne iørefallende forskjellen som et viktig tegn og begynte å gjette på hva det skulle bety. Den rene e’en lyste som ei fjærete sol over hele småbruket. Jeg fornemmet av en eller annen grunn at e’en var penere og finere enn æ’en. Knskje var det programmedarbeiderne i radiobarnetimen som uten at jeg visste det, fra før hadde satt en norm for uttale, for andre påvirkningskilder utenfra fantes ennå ikke.
Jeg glemte ikke denne hendelsen, og først mange år etter, da jeg hadde begynt på Katta, fikk jeg tilfeldigvis vite at dama med hønene var blitt kristen vinteren før hønsegården. Så hadde hun begynt å gå i den skinnende hvite e-kirken, og der må det religiøse språket ha vasket hønemøkka av æ’en hennes, omvendt den, gitt den et nytt legeme å gjenoppstå i med all sin rene e-het der inne bak Guds kalkede murer (s. 188-189 i 2000-utgåva).

Karin Sveen fortel også om språkskiftet ho følte ho måtte gjera for å få innpass i den akademiske verda:
«Jeg hadde forlatt mitt sted og befant meg i akademia, der en annen språklov gjaldt, loven om det stedløse språket, språket med universell gyldighet. Jeg befant meg på et for meg nytt ‘lingvistisk marked’, for å bruke Bourdieus term, og på dette marked var det ingen etterspørsel etter mitt språk. Det var gangbar valuta i vsaskekjelleren og på gatehjørnet, men ikke ‘her’. Løsningen kom ikke den gang til å bestå i å integrere disse språkøkonomier, men i å adskille dem, og det er ingen tvil om hvilken som måtte tape for at jeg skulle kunne vinne talens bruk tilbake.
For å artikluere meg på dette ikke-sted kunne jeg ikke bare ‘oversette’ mitt eget språk, for en oversettelse ville ha spor av oversetteren og holdt derfor ikke. Jeg måtte etter evne prøve å skifte språkform, idet jeg nå ikke bare skulle sikre meg å bli tatt på alvor, men også underkastes en akademisk bedømming og belønning, i form av en eksamen og en framtidig tittel som kunne omsettes til yrkesaktivitet og inntekt. Dette var det avgjørende for valg av språk. For det var ikke bare språket som stod på spill, men grunnlaget for et sikkert utkomme etter endt utdanning» (s. 212)

Seig gugge
«..den tjukke valdresfonetikken: breie u-ar fylte med overtonar og l-ar tjukke som seig gugge» (Nicholas H. Møllerhaug i melding av plata «Inntil i dag» med Sudan Dudan, bladet Folkemusikk 05/13)

Stygg og fin dialekt (og syn på EU)
Harald Eia m fl har laga bok i etterkant av TV-serien «Brille», med tittelen «Folk flest sover ikke nakne – og 149 andre fakta om det norske folk». Her er det statistikk i fleng. Eitt av spørsmåla er slik: «Kjære Brille, jeg er en jente på 20 med Orkanger-dialekt. Jeg synes selv den er ganske stygg, men hver gang jeg er på fest, er det noen som påstår at dialekten min er Norges fineste, og så havner jeg i en dskusjon om dette, hver bidige gang. Kan dere få avgjort, en gang for alle, hva som er Norges fineste dialekt, så jeg kan stanse disse diskusjonene? Hilsen Dialekt-lei».
Svaret er slik: «KJære «Dialekt-lei», vi skulle gjerne ha laget en egen undersøkelse for dialekten i Orkanger, Norges 106. største sted, men det hadde blitt et spørreskjema med 106 alternativer. Siden Orkanger ligger i Sør-Trøndelag, har vi valgt å spørre det norske folk hva de mener er den fineste dialekten, sortert etter fylke. Og her kommer faktisk Sør-Trøndelag på topp, tett fulgt av Nordland, Rogaland og Oslo. Her må det imidlertid tas høyde for at mange har stemt på sitt eget fylke, så statistikken følger i stor grad størrelsen på fylkene målt i folketall … Et interessant funn her, er at statistikken i stor grad korresponderer med EU-motstanden ved siste EU-avstemning i 1994. de fem fylkene på topp (som altså mener de selv har den fineste dialekten) er de fem fylkene der EU-motstanden var sterkest».
For diagram og fullstednig tekst sjå boka s. 120-123.

Hitler ikkje særleg glad i dialekt
«1939 får Adolf Hitler på sin 50-årsdag ei grammofonplate frå Reichsbund der deutschen Beamtenschaft der folk helsar han på sine mange ulike tyske dialektar. Hitler mislikar gåva sterkt av di eit slikt talemålsmangfald strir mot ideen hans om einskap i Das Reich» (Ottar Grepstad: Språksansen (2013), s. 127)
Lagt ut 19.11.13.

«Fantastiske kallenavn»
Ida Jackson (kjent bloggar) skriv i boka «Sosiale medier» (2011) om da ho og Maren Kristiane Solli jobba med boka «Jenter som kommer» (2008) og måtte bestemme seg bl a for dette: «Hvilket ord skulle vi bruke for kvinnens kjønnsorgan?» … «Vi bestemte oss for å ta med leserne på råd. Jeg har aldri tatt opp et tema som har engasjert flere. Mange gikk for fitte, selv om enda flere innrømmet at de ikke hadde noe ord i det hele tatt. En del delte de mest fantastiske kallenavn fra ulike dalstrøk og dialekter. Hvem hadde ant at folk kalte det de hadde i trusa, for høna og kråka? Resultatet ble likevel et overveldende flertall for fitte, som er ordet vi endte opp med å bruke i boka» (sitatet står på s. 63 i «Sosiale medier»). Lagt ut 14.11.2013.

Kristiansundsdialekt best i godver
«Kristiansundsdialekten – klemt inne mellom trøndersk og romsdalsdialekt – med sine syngende vokaler og en tendens til å gå opp på slutten av en setning, er et språk som synger ut optimisme, men også om forsiktighet. Dialekten blir enda tydeligere når været er godt, og folk slår av en litt lengre prat når de treffes på gata enn de gjør når kulingen står inn fra havet»
(fotballbladet Josimar 08/2013, s. 35)

Dialekt med «skjønnhet og humor»
«For andre år på rad setter halv-amatørene i Rabarbrateateret opp sin trønderske versjon av Shakespeares klassiske komedie En midtsommernattsdrøm. Stykket er oversatt til sparbumål av Hans Magnus Ystgård, et grep som fungerer overraskende godt. Den brede trønderske dialekten passer utmerket til den rytmiske verseformen som Shakespeare er så kjent for, og Ystgård viser at det finnes både skjønnhet og humor i trøndermålet.»
(melding i studentavisa Under Dusken 09/13)

Kommunal «dialekt»
Bjarne Østbø filosoferte over når komunepolitikarar kunne vera klare for avansement ut frå språklege kriterium, i avisa Driva 29.8.1978: «Talar han om «di ferskjellie distrikt innafer kommunin», så er han alt så langt kommen at vi skulle ha prøva’n på fylkesplanet. Han ville ikkje bytt seg tu der, når han kan fagspråket»

Det fargerike norske folkemålet
«Knapt noko folk i verdi hev eit vakrare og rikare folkemål enn det norske. – Der hev me havet rundt um den lange strandi; det skaper sinmusik i målet, sine ord, sine former. Der hev me fjordane og fjelli oppetter; og dalane med sine elvar og fossar som syng sitt mål inn i folket. Der hev me dei store skogvidderne, og flatlandet som breider seg traust og godt. Ser me ikkje, at all denne skifting i natur og vilkår gjev bygdemåli den same skiftande fargerikdom?» Ja, slik uttrykte Rasmus Steinsvik seg i 1910 (her etter Ottar Grepstad: Draumen om målet, s. 143). Det er vel ikkje heilt gangbart å ordlegge seg slik no til dags, men noko er han vel inne på..

Sutteord i barnehagen
«Dersom ein alt i barnehagen fekk fram respekten for talemålet, for morsmålet, med dialektord og individuelle formuleringar, la ein nytt land til riket som kulturnasjon. Heimslege ord i staden for sutteord og søtord og det som eg av og til, men det er år tilbake, opplevde som barnetime for dei minste-onkel-språk. Fordreid barnsleg, klisset, uærleg!»
(Ola Jonsmoen: Utkanten midt i verda (1988), s. 67)

Knut Hamsun om nordlandsdialekt
«De pratet og pratet det over i sit forunderlige nordlandssprog, det var med mange påfallende ord, uventede ord, det var ravgalt indtil kunst, men det uttrykte deres meninger»
Takk til Sigrid Randers-Pehrson som har sendt inn dette sitatet!

Generasjonar med desentralisert, språkleg misbruk
«Dialektane i Noreg er rare greier. Ein skulle tru at forfedrane våre ein gong i tida sette i gang ein konkurranse der målet var å tøye det norske språket lengst mogleg. Først reiste dei til kvar sin haug, vik eller fjord, utan vegforbindelse. Framme i bygda heve dei tuftene grave, før dei drakk seg fulle, gomla graut og slo ut tenner på kvarandre, og laga ungar med nære slektningar. Alt for å gjere dialekten enda særare. Etter generasjonar med desentralisert, språkleg misbruk fekk vi det norske dialektmangfaldet.
Det finst dei som er så perverterte eller venelause at dei forskar i slikt, og ein ting som desse har funne ut, er at det skal vere ein slags topografisk logikk i korleis dialektskilja har oppstått»
(Bjørn Hatterud i tidsskriftet Syn og Segn 02/13, s. 66. Artikkelen handlar elles om eit interessant dialektskilje tvert gjennom Brumunddal. Les den!)

Heilt Texas
”Man kjenner straks igjen en teksaner på språket, med dette syngende tonefallet som er så karakteristisk, de sier shit som om de smører den ut, med lange stavelser og mange i-er i midten” (Gert Mak: USA – en reise, s. 349)

Knut Liestøl om ord som blir gløymt
«Eg hev berre kome inn på tilfelle der dei hev fenge eit anna ord i staden for det gamle. Men tenk so på alle dei tilfelli der det ikkje hev kome noko i staden, der ordet er gløymt. Det er ikkje dei verdlause ordi det gjeng so med. Tvertimot, det er dei finaste blomane som målet hev skote fram gjenom tidene; dei sjeldsynte ordi for dei sjeldsynte umgripi, dei ordi som ikkje let seg umsetja heilt, av di umsetjingi ikkje fær rette dåmen; dei ordi som ber bod um det høgste åndslivet, ordi med dei fine nyansane – det er dei ordi som fyrst vert sundbrotne, når eit framandt mål bryt på! («Målreising», 1937, s. 61-62). Det er nettopp slike ord vi prøver å slå eit slag for her i nettkroken!

Essensielt om ordforråd
I denne spalta tek vi inn både vist og gale, og denne gongen eit visdomsord frå språkforskaren Einar Haugen. Han snakkar om ordforrådet allment, men det gjeld sjølsagt også dialektord. Vi siterer: «In vocabulary man crystallizes the essential elements of his life – his joys and sorrows, his fears and aspirations, his pleasures and drudgeries» (frå boka «Ecology of Language» – 1972).

Heimreise på blå resept
«Eg vil ta til orde for heimreiser på blå resept, det trur eg må til om ikkje safta og smaken i dei norske dialektane skal vatnast ut gjennom sentralisering og utflytting. Oslo, Bergen, Trondheim og dei andre større byane våre er svarte hol som mykje lokal eigenart forsvinn inn i, då er det bra å ha ei livslinje heim igjen» (Borghild Gramstad i tidsskriftet Prosa nr 3/2002)

Kjetil Bjørnstad om Molde-dialekt:
”Men Molde har også et annet problem, og det er dialekten. Molde-dialekten virker ytterst irriterende fordi de som snakker denne dialekten selv virker irriterte. Molde-dialekten har som alle norske dialekter en egen lukt. Molde-dialekten lukter av bløtlagt knekkebrød, av kjeks som har vært utsatt for altfor fuktig klima, eller av våtmarksområder. Den lukter av hardkokt egg og alkoholfritt øl, av wunderbaum og litt for mye biler, av Nestlés barnemat med kalkunsmak. Den lukter rett og slett ikke særlig godt. Den lukter som syntetisk fotball og erstatningskaffe”.
(frå boka «Reisen til Gallia», som Bjørnstad skreiv saman med Ole Paus  1998 om fotball-VM i Frankrike, s. 170)

Agnar Mykle med kraftsats om sunnmørsdialekt:
“Det er et besynderlig faktum at sunnmøringenes talespråk virker til det ytterste opphissende og utfordrende på nordmenn. Det er syngende, messende, drevende og tales ut av hengende munnviker; det har et islett av jammer og forurettethet, av tannpine og mugg og fattigdom, som om Sunnmøre bærer hele Norges kors”
(frå boka «Rubicon»)

Reklame