Tvistade

Vi har skrive en del om is her i spalten, og i den samanhengen er det folk som har ønska litt stoff om isfenomenet tvistade. Dette får vi når det kjem overvatn på isen og dette frys til igjen, slik at det blir to lag med is. Det kan vera luft eller vatn imellom, og kan oppstå både på elv og vatn. Det blir oftast sagt tvistae eller tvista, stundom også tvesta. Dessverre har vi ikkje noko godt bilde av dette akkurat for handa.

Ein kar på Gjøra i Sunndal meinte dei brukte ordet spesielt mykje på heimgarden hans. Dei opererte ofte nede på isen på elva Grøvu, og der var det gjerne tvistae om vinteren. Men det går nok vidare enn som så. Det ser ut til å ha vore brukt først og fremst i store delar av Austlandsområdet, og i Agderfylka. Dessutan er det registert frå Røldal, Jølster, Nordmøre og Sør-Trøndelag.

Kaare Bakken fortel i Telemarksavisa TA om tradisjon med isfiske etter aure til julekveldsmat: » -Det var ein hard tørn bare det å få vekk snøen og hogge seg gjennom is og tvistader med isvekkje». Daniel Dvergsdal i Jølster held fram at det  var trygt å kjøre på fjordisen når det var tvista. Om eitt kompakt islag sa dei at «isen låg på lopte», og da var det mindre trygt å kjøre på han.Litt andre erfaringar hadde Kristian Gravdal frå Kyrksæterøra. I følgje han kunne tvista vera nifst dersom det var mykje vatn oppå den første isen og ein så gjekk gjennom. Dette hendte særleg på seinvinteren, ofte innmed land.

Stade heng saman med å stå, og er gjerne nytta om samanpakka masse, som i høystade. Når ein i Kvennværet på Hitra gir opp stae som nemning for dobbel is, så er vel det forkorta for tvistae.

Det finst ikkje så få andre ord for dobbelt islag: Tvistøå frå Tingvoll står jo nær tvistade. I Trøndelag, først og fremst i nordfylket, finst orda oppstapp, oppstappi eller oppstoppi. Oppstuis, som ordboksmannen Hans Ross har frå Trøgstad og Odal, er nok «oppstode-is». I Gauldalen er det sagt tvi-is, og på Hadeland har tvibotn vore nytta i denne tydinga. Fosenbygdene kan oppvise ordet tvistopp(e), som også kan brukast om dobbel skareskorpe. Av meir «gjennomsiktige» ord finn vi  t.d. oppvassis (Meråker) og opp(å)vatningsis (Brekken), og som ein vil vente seg, dobbel(t)is.

Stundom blir tvistade særleg brukt om det øvste laget. Elles kan ein nyansere med å kalle det øvste laget for oppåis og det nedste for punni-is, underis e.l.

Reklame

Meir om is

Det er hevda at inuit-folket (”eskimoane”) har spesielt mange ord for snø. Mykje tydar på at dette er ein myte. Også norske målføre har eit veldig rikt og nyansert ordforråd for snø, og det vil vi nok få høve til å komma inn på i løpet av vinteren. Men også for is av forskjellig slag finst det mange ord. Nokre av dei skal vi ta for oss her.

For blank og sterk is har vi ord som blåis og stålis. Blankis og klåris er blank, snølaus is. I Trøndelag og på Nordmøre er det også snakk om tennoris (tånnåris, tunnuris), som også er blank, hard is, gjerne under berrfrost. Førsteleddet her er tinar eller tennar – tett, hard ved i bartre, særleg i bøyg eller på den sida av treet som har vendt mot nord. ”Det høres sus i frå styrslåmeiom mot tånnårisa en trettoindag”, skriv bygdadiktaren Ola Uvøyen frå Meldal. Skjænnis eller skeinis er eit trønderord for nattgammal, tynn, gjennomsiktig og usikker is. For ujamn, knudrete is har vi ord som rekkelis, rokkelis og hørkelis. Er isen laus og holete, tynn, porøs, ujamn eller roten, kan han kallast skrovis, skrøvis, skrovvelis eller skrøvelis. I ”skrævisen” ”tråsså” det når ein går, heiter det frå Rennebu. Meinis er is som legg seg på fjorden og hindrar ferdsla, men som samtidig ikkje er sterk nok til å gå på. Han er ”korkje gangand’ eller roand’”, som Leif Halse beskriv. Han er til mein for trafikken. Ordet er brukt vidt ikring over heile Vestlandet, og dessutan i Agder og Telemark. Det er registrert også frå eit par plassar i Sør-Trøndelag, og likeeins i Salten.

Eit heilt spesielt og lokalt is-ord er pip-is, som hølondingen Signe Aal forklarer så fint: ”Når våren kom kalla me han for pip-is. Han løyste seg opp i småbitar som likna røyr og som rasa sund når noko kom borti dei. Men når vårvinden jaga bylgjene mot iskanten, vart det vakker klokkemusikk og isen laut gje seg”.