Gjertrudsfuglen

Så vart det endeleg svartspetten sin tur! Dette er ikkje berre den største spettefuglen vår, men også den som har flest dialektnamn og som det er mest folklore knytt til seg .

Mange av namna kjem av trua på at han varslar regnvêr. Vi nemner i fleng regnflipe, regnklipe, regnkråke, regnpipe, regnskvip og regnspyte. Fleire av dei har han felles med grønspetten. (Sjå innlegget om grønspetten 12.11: https://ordoguttrykk.wordpress.com/2014/11/12/). Uversfugl kan bli brukt om svartspetten og mange andre fugleslag.

Gjertrudsfugl viser sjølsagt til det kjente eventyret om bakstekona Gjertrud som fekk besøk av Vårherre og Sankt Peter. Dei var svoltne og bad om lefse. Men same kor lite emne ho tok, vart lefsa for stor, så ho unnte dei den ikkje. Til straff for dette skapte Vårherre ho om til ein fugl som flaug opp gjennom pipa. Dermed vart ho svart på kroppen, og flyg rundt slik med den raude huva si og pip mot regnvêr. For ho er alltid tørst.

På Nordmøre heiter svartspetten derfor fleire stader bakstgjertrud (”-jattru”), i Eresfjorden bakstergjartrud og i Hemne bakargjartrud. Regnvarslet har også gjeve nordmørsnamn som pissgjertrud og vassgjartrud. I Nesset i Romsdal er varslet så hårfint at dersom bakstejartru hakkar på trea, blir det klårvêr, men dersom ho flyg frå eitt tre til eit anna, blir det styggvêr. Vasskari og vass-skjor er to namn som er notert frå Gjemnes på Nordmøre; begge desse viser vel også til svartspetten som vêrvarslar.

Svartgjertrud (Hurdal, Sollia, Dovre, Rennebu) viser sjølvsagt til den svarte fargen, og det same gjeld svartskjor, som.skal ha vore brukt på Hitra.

Somtid har ein meint at låta til svartspetten varslar død og ulykke, han blir da ein såkalla feigdafugl. Det er kanskje dette som ligg bak nemninga utidsfuglen (Agder).

Hølkråke eller hølakråke er lokalnamnet i Solør og fleire Østerdalsbygder. Hølkråkepiping er kaldvêrsmerke, på linje med traneskrik og ”berjulvlåter” (frå hubro), heiter det på Tynset.

Foto: Annbjørg Grevskott.

Her kan du lesa originalteksten til eventyret om gjertrudsfuglen: http://no.wikisource.org/wiki/Folkeeventyr_%281852%29/2

Itt fårrå nålless

Itj færra nålless» eller «itj fårrå nålless» er ein trøndersk talemåte når ein tek farvel med nokon. Det uttrykker eit ønske om at ein ikkje må komma til skade på noko vis, men komma vel fram. Andreas Lunnan gjorde dette landskjent.
Grunnen til at vi tek det opp her, er at det tydelegvis er ein del forvirring rundt opphavet. I Ny Tid 21.11.14 er det ein artikkel om det elles framifrå sørsamiske kunstprosjektet Dalvedh, drive av bilde- og performancekunstnar Sissel Bergh. Der heiter det: ”Eit døme som Sissel Bergh sjølv kom med, handlar om den trønderske dialekten som har fleire ord som ho vel å tolke inn i ein sørsamisk kontekst, blant anna uttrykket ”Du må itj færra nålles” – eit ord som ein finn att i sørsamisk ”nålloes”, som betyr ”lett å narre”.
Ein person som kontakta meg privat, hadde alltid kopla ”nålless” til nåe ’dauding’, slik at ”itt fårrå nålles” skulle bety ’ikkje utsett deg for livsfare’.
Begge er like feil. Nålless er trøndersk dialektform av adverbet nokoleis. Det fell inn i ei gruppe adverb som er samansett med -less (nynorsk -leis, bokmål -ledes): på trøndersk sålless (såleis), kolless (korleis), annsless og nokre ganske få til. Det er laga til lei/led, og uttrykkjer altså at noko går i den leia, den vegen, på den måten, som førsteleddet seier. Annsless (annleis, annerledes) – i ei anna lei – på ein annan måte.
I min dialekt frå Indre Nordmøre heiter det «du må ikkje fara nåkkolenna», med tydeleg form av noko i førsteleddet. «Nålles» passar perfekt som samansetning av noko (trøndersk «nå») og -leis («less»). Opphavleg tyding er nok ‘på ein eller annan måte’, så «itt fårrå nålless» og «ikkje fara nåkkolenna» blir ei slags eufemistisk omforming.
Dersom det er ein samanheng mellom trøndersk ”nålles” og det sørsamiske ordet, må lånevegen i tilfelle vera frå trøndersk til samisk. Eg har ikkje nok kunnskap om sørsamisk til å kunne avgjera det, men det er helst snakk om tilfeldig likskap.

Her kan du sjå utdrag av artikkelen i Ny Tid 21.11. og svarinnlegg frå Tor Erik Jenstad 28.11.
Nålles«

Flaggspett

Over til ein annan spettefugl, denne gong flaggspetten; Dendrocopos major. Flaggspetten spreier seg visst nordover i våre dagar, og er kjent for å kile fast kongler i ei såkalla spettesmie når han skal tømme dei for frø.

Namnematerialet er ikkje så rikt her som for mange andre fuglar. Dels er han nemnt som stor flaggspett, i motsetning til liten flaggspett, som er dvergspetten.
Flaggspett er det offisielle namnet i dag, men det kan absolutt ha dialektgrunnlag. Hans Ross har namnet med i ordboka si frå 1895, med heimfesting til «Østl(andet)». Men før det er det nemnt i ei ordsamling i Jonas Ramus’ «Norriges Beskrivelse» frå 1715. Ramus var prest i Norderhov på Ringerike frå 1690 til han døydde i 1718. Han kan vel ha hørt namnet der. Det kan også ha komme frå dansk,der fuglen heiter (stor) flagspætte.

Namnet kunne ein tru han fått av det svarte og kvite mønsteret, med den raude flekken, som kan ha mint om eit flagg. I Ordbog over det danske sprog reknar ein med at førsteleddet er mellomlågtysk vlacke, vlecke = flekk. Uttaleorma flakkspett, som er registrert frå Nordli, kan såleis vera nærare det opphavlege. I ei eldre lærebok i zoologi (ved Johannes Lid, mannen bak den kjente «Norsk flora») er namnet flekkspett brukt.

Andre namn: Frå Kvennværet på Hitra er oppgjeve flaggstongspett. I fuglebøker og leksika kan vi støyte på barspett. Heilt til slutt har vi nordavindsskvipte, som er meir utbreidd om grønspetten, sjå hovudinnlegg 12.11.14: https://ordoguttrykk.wordpress.com/2014/11/12/. Men ein sentral skikkelse i 1814, W. F. K. Christie, har det om flaggspetten i sitt «Norsk Dialect-Lexicon» frå omlag 1830-40, trykt i 1937.

På svensk heiter denne fuglen större hackspett og på engelsk great spotted woodpecker.

Grønspett

Det er på tide med eit fuglebilde igjen. Takk til Kristian Voldheim, som denne gongen har fanga inn grønspetten. Som kjent er denne hos oss heile året, ein såkalla standfugl. Picus viridis er det latinske namnet. Denne spettearten er heller still av seg på den måten at han sjeldan trommar. Men ropet hans er velkjent, og brukt i vervarsel, som vi skal sjå. Den grøngrå fjørdrakta, med raud isse og nakke, gjer han lett kjenneleg, sjøl om han kan likne noko på gråspett.
Når det gjeld menyen, er dette den av spettane våre som er mest spesialisert på levande maur, med ei ti centimeter lang tunge som han kan stikke inn i maurgangane.

Men no over til dei forskjellige namna:
Det første namnet eg lærte på denne fuglen (etter far min) var grøntrevekkar. Dette er frå Sunndal, og Hans Ross (1895) fører same ordet opp frå Surnadal og Oppdal. Trevekkar = hakkespett, slik at førsteleddet grøn- gir artspresisering. Trevekkar er visst eigentleg tre-vedkarre. I Rindal heiter han grønvedkarre, i følgje Eilert Mo. Hans Ross har grøntrevekkje, frå Nordmøre og Oppdal. Namnet på han i dagens Oppdals-målføret er grønvedkakk. Sigurd Nergaard skriv i sine folkeminnesamlingar frå Østerdalen om «grønhakkspitten».
Grøn(e)torkjell, også uttala -torkjedl, er namnet mange stader i Sogn, og dessutan på Voss (Hans Ross).
Frå Eide på Nordmøre er notert «grønjarstru», til forskjell frå «vassjarstru». Jamfør gjertrudsfugl om svartspetten.
Eit par plassar på Nordmøre har namnet grønskjor. Dette er meir vanleg om gulsporven.

Gulspett er også registrert som namn på grønspetten. ”Overgumpen” (nedste del av ryggen, like over stjertrota) er markert, lysande grøngul, og det visest godt når han flyg. Kjøtet av «gulspett» (eventuelt suppe kokt på det) vart ete som kjerringråd mot gulsott. Men gulspetteøl var nedsettande ord for dårleg øl som rusa lite (Hardanger).

Lauvspett er nemnt som dialektord for grønspett i fuglebøker og leksika, men det er lite med andre belegg. Uansett er det vel fordi han held til i lauvskogen.

Lihest er registrert frå Agder, bl a Lista. Til grunn ligg det hesteknegg-liknande ropet.

Og med det kjem vi over til grønspetten som vervarslar. Skriket skal varsle regn, og derfor kan han få heite regnfugl elle regnpipe. Desse namna er også brukt om andre fuglar, ofte svartspetten. Regnskvip i Vestfold er sagt om både grøn- og svartspett.

Så har vi ei lang rekkje namn konsentrert til Hordaland og Ryfylke, mange notert av Hans Ross, som viser at ein har meint grønspetten «skreik for nordavêr»: Nordagøye, nordavindsgøye, nordavindsklikte (i Ryfylke også uversklikte, fordi ho skrik mot uver, eller berre usamansett klikte), nordavindspipte, nordavindsskrikke, nordavindsskrikte, nordavindsskvipe (i Masfjorden også usamansett skvipa), nordavindsskvipte og nordavindsskvækte.

Lokalt i Jordalsgrenda lengst ut i Sunndal kommune er grønspetten kalla «almskårmerra», etter garden Almskåra rett over fjorden.

Til slutt nemner vi at ei barnehageavdeling i Rauland heiter Grønspett. Godt namn!